Osmanlı basınının tanıklığı

Tarih Vakfı’nın aylık yayımlanan Toplumsal Tarih dergisinde, ‘Osmanlı Basınında Yüz Yıl Önce Bu Ay’ başlıklı düzenli bir köşe yer alıyor. Emel Seyhan’ın derlediği bu bölümde, Osmanlı basınında bir yüzyıl önce yayımlanmış haberlerden seçkiler sunuluyor.

Derginin 2017 ve 2018’de yayımlanmış sayılarında bu bölümü yeniden okuyup, tarayarak, Osmanlı gazetelerinin 1917 Rus Devrimi’nde Bolşevik Parti’nin hangi liderlerini öne çıkardığını belirlemeye çalıştım. Diğer bir deyişle, Osmanlı basınının bu konudaki dolaylı tanıklığının bir dökümünü çıkardım.

Dikkatli okuyucu Osmanlı basınının tanıklığını “dolaylı” olarak nitelendirdiğimi fark etmiştir. İmparatorluğun can çekişmekte olduğu o dönemde ulusal bir haber ajansı yoktu, yayımlanan haberlerin hemen tamamı Berlin ve Viyana’daki ajanslar ile gazeteler aracılığıyla İstanbul’a ulaşıyordu. 1917 ve izleyen yıllarda Osmanlı basını, Rusya’ya muhabir göndererek gelişmeleri birinci elden takip edip aktarma olanağına da sahip değildi. Dolayısıyla, gelişmeleri başkalarının gözleriyle takip etmek zorundaydı.

Üstelik, sosyalizm, Marksizm ve Rus İmparatorluğu’ndaki sosyal mücadelelere dair bilgisizliği, Osmanlı basınını ülkenin kuzey komşusundaki baş döndürücü gelişmeleri adeta körlerin fili tarif etmesine benzer yöntemlerle aktarmaya mahkûm ediyordu.

Uygur Kocabaşoğlu ve Metin Berke’nin, bildiğim kadarıyla bu alandaki tek çalışma olan Bolşevik İhtilâli ve Osmanlılar adlı eserinde belirtildiği gibi: “Osmanlı basınında ‘Ekim Devrimi’yle ilgili taze ve gerçek haberler 10 Kasım ve sonraki günlerde yayımlanmaya başladı.” [*]

Aşağıdaki tabloda, Toplumsal Tarih dergisinin 'Osmanlı Basınında Yüz Yıl Önce Bu Ay' bölümü taranarak, Osmanlı gazetelerinde 1917 ve 1918 yıllarında yayımlanan haberlerde Bolşevik Parti önderlerinden hangi isimlerin öne çıktığı gösterilmektedir.

Haber başlığı / Yayımlandığı gazete / Yayımlanma tarihi	Haberde adı geçen Bolşevik önderler	Toplumsal Tarih sayı / sayfa no.
“Sosyalistler Mütareke Talep Ediyorlar” / Tanin / 5 Nisan 1917	Lenin (2)	280 / 9
“Lenin’in İtirazatı” / Tanin / 20 Nisan 1917	Lenin (6)	280 / 10
“Rus Hükümet-i Muvakkatesi’nin Mevkii” / Tanin / 24 Nisan 1917	Lenin (1)	280 / 11
“Lenin’in Propagandası” / Tanin / 4 Mayıs 1917	Lenin (3)	281 / 8
“Lenin ve Aleyhtarları” / Tanin / 7 Mayıs 1917	Lenin (3)	281 / 8-9
“Petersburg’da 1 Mayıs” / Tanin / 9 Mayıs 1917	Lenin (1)	281 / 9
“Hususi Haberler” / İkdam / 21 Haziran 1917	Lenin (3)	282 / 10
“Rus Hükümeti’nin Politikası” / Tanin / 22 Haziran 1917	Lenin (3)	282 / 11
“Mühim İfşaat” / Tanin / 8 Temmuz 1917	Lenin (1)	283 / 8
“Lenin ve Troçki’nin Müracaatı” / İkdam / 29 Temmuz 1917	Lenin (3) Trotskiy (3)	283 / 11
“Rusya’da Mukabil İhtilal” / İkdam / 12 Eylül 1917	Lenin (1)	285 / 9
“Amele ve Asker Cemiyeti’nin Mühim Mukarreratı” / Tanin / 18 Eylül 1917	Kamenev (1)	285 / 10-11
“Maksimalistlerin Muzafferiyeti” [**] / Tanin / 14 Ekim 1917	Trotskiy (1)	286 / 12
“Maksimalistler Hükümeti Ele Aldılar” / Sabah / 10 Kasım 1917	Lenin (2) Trotskiy (1)	287 / 6
“Rusya Müttefiklerine Sulh Ültimatomu Veriyor” / İkdam / 11 Kasım 1917	Lenin (3) Trotskiy (3) Zinovyev (1)	287 / 6-7
“İhtilal Nasıl Oldu” / Sabah / 11 Kasım 1917	Lenin (1)	287 / 7
“Lenin Buchanan’a Meydan Okuyor” / Sabah / 14 Kasım 1917	Lenin (2)	287 / 7
“Rusya’da Dahili Muharebe” / Tanin / 16 Kasım 1917	Lenin (1)	287 / 7-8
“Lenin’in Nutku” / Sabah / 24 Kasım 1917	Lenin (2)	287 / 8
“Troçki’nin İtilaf Sefirlerine Tebliği” / Tanin / 25 Kasım 1917	Trotskiy (3)	287 / 8
“Lenin Hükümeti Gittikçe Kuvvetleniyor” / Tanin / 28 Kasım 1917	Lenin (1) Trotskiy (2)	287 / 9
“İtilaf’ın Maksad-ı Hakikisi Anlaşıldı” / Tanin / 28 Kasım 1917	Lenin (2)	287 / 9
“Fransa’da Bolşevikler Gibi İhtilal” / Tanin / 1 Aralık 1917	Lenin (1) Trotskiy (1)	288 / 8
“Rusya’nın Politikası ve Müttefikleri” / İkdam / 1 Aralık 1917	Trotskiy (1)	288 / 8
“Hariciye Nazırımızın Beyanatı” / Sabah / 4 Aralık 1917	Lenin (1) Trotskiy (1)	288 / 9
“Lenin ile Troçki’ye Nobel Mükâfatı” / Tanin / 11 Aralık 1917	Lenin (3) Trotskiy (3)	288 / 10
“Umum Şerait-i Sulhiyenin İlanı” / Tanin / 12 Aralık 1917	Lenin (1)	288 / 10
“Lenin Diyor ki” / İkdam / 30 Aralık 1917	Lenin (1)	288 / 11
“Müzakerat Devam Edecek” / Sabah / 7 Ocak 1918	Trotskiy (1)	289 / 6-7
“Lenin’e Suikast” / Sabah / 18 Ocak 1918	Lenin (2)	289 / 7
“İngiltere Lenin Hükümetini Tasdik Ediyor” / Sabah / 19 Ocak 1918	Lenin (1) Trotskiy (1)	289 / 7
“Anarşistlerin Tahrikatı” / Sabah / 19 Ocak 1918	Lenin (1) Trotskiy (1)	289 / 7
“Rusya Ahvali” / Sabah / 22 Ocak 1918	Lenin (4) Trotskiy (5)	289 / 8
“Lenin’in Neşriyatı” / Sabah / 2 Mart 1918	Lenin (2)	291 / 8
“Rusya ile Sulh” / İkdam / 3 Mart 1918	Lenin (3)	291 / 8
“Lenin’in Beyanatı” / Tanin / 10 Mart 1918	Lenin (1)	291 / 9
“Rusya Ahvali” / Sabah / 11 Mart 1918	Lenin (1) Trotskiy (1) Buharin (1) Radek (2)	291 / 9-10
“Lenin’in Nüfuzu” / Sabah / 11 Mart 1918	Lenin (2)	291 / 10
“Troçki’nin Kızıl Ordusu” / İkdam / 31 Mart 1918	Trotskiy (2)	291 / 11
“Lenin’in Beyannamesi” / Tanin / 6 Haziran 1918	Lenin (2)	294 / 12
“Sibirya’da Mukabil İhtilal” / Sabah / 3 Temmuz 1918	Lenin (4)	295 / 12
“Lenin’in Beyanatı” /Sabah / 18 Temmuz 1918	Lenin (2)	295 / 14
“Lenin’in Beyannamesi” / Sabah / 6 Ağustos 1918	Lenin (5)	296 / 12-13
“İtilafçılar Haydut Tavsif Olunuyor” / Sabah / 11 Ağustos 1918	Lenin (1) Trotskiy (1) Çiçerin (1)	296 / 13-14
“Troçki’nin Müessir Bir Hitabesi Rus Vatanı Tehlikede” / Tanin / 13 Ağustos 1918	Trotskiy (4)	296 / 14
“Troçki Cephede” / Sabah / 18 Ağustos 1918	Trotskiy (2) Kamenev (1)	296 / 14-15
“Lenin’e Sû-i kasd” / Tanin / 2 Eylül 1918	Lenin (6)	297 / 14
“Rus – Alman Muahedat-ı Munzammesi Troçki’nin Beyanatı ve Vaziyet-i Harbiye” / Tanin / 6 Eylül 1918	Trotskiy (3)	297 / 14

Toplumsal Tarih dergisinin 'Osmanlı Basınında Yüz Yıl Önce Bu Ay' köşesinden yararlanarak yaptığımız bu basit örneklem çalışmasında, Osmanlı basınında 1917 ve 1918 yıllarında yayımlanan haberlerde Lenin’in 85 kez, Trotskiy’in 38 kez; Radek’in 2 kez; Kamenev, Zinovyev, Buharin ve Çiçerin’in ise her birinin bir kez anıldığını görüyoruz. Ele aldığımız dönemde Stalin’in ismine ise tek bir kez olsun rastlamıyoruz.

[*] Uygur Kocabaşoğlu ve Metin Berke, Bolşevik İhtilâli ve Osmanlılar, İletişim Yayınları, 2. baskı, 2018, İstanbul, s. 96.
[**] “Batı basınından kaynaklanan bir yanlış sonucu Osmanlı basınında da Bolşevikler için bir süre ‘Maksimalist’ terimi kullanılmıştır.” a.g.e., s. 93.