Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (5)

The little-known Hungarian uprising of 1972

In his diary entry dated 3 August 1972, Anatoliy Chernayev wrote:

Today I learned that on March 15th and 21st in several cities in Hungary there were student disturbances “with nationalist and anti-Soviet slogans.” It is not the first time that I read in TASS and the cables that economic reform led to a major shift of income to the “private-cooperative” sector. There are high incomes for academics, professors, doctors, and other intelligentsia. There are murmurs from the working class. The student groups were broken up with batons. Sixteen arrests. The “instigators” have not been found yet. 

Meanwhile, in recent years Hungary seemed to be the most prosperous country from “our camp.” Everybody expected an explosion in Bulgaria (after Poland in 1970). But here you go!

Like many others interested in the subject, whenever the chain of major anti-bureaucratic uprisings in Eastern Europe was discussed, I would think of the June 1953 uprising in East Germany, the 1956 events in Hungary and Poland, the 1968–69 invasion of Czechoslovakia, the 1970 demonstrations in Poland known as the “Coastal Massacre”, and the 1980–81 Solidarność [Solidarity] movement. [*] Until I translated Chernayev’s 1972 diary into Turkish, I had been unaware of the mass student protests that took place in Hungary that year and eventually escalated into an uprising. I had never come across any mention of these protests -spreading across several major cities- in any of the sources I had read until then.

Even today, it is remarkably difficult to find information about the major Hungarian student uprising of 1972. However, in the course of my online research, I came across an English-language article dated 14 March 2025 on the Daily News Hungary website, which outlines the historical significance of 15th March and how the 1972 protests were suppressed.

According to the article, the vast majority of those who took part in the protests were young people. On 15th March, a group of students who had broken away from the regime’s official “Communist” youth events attempted to march to the Petőfi statue. [**] The police blocked the demonstrators’ path at Astoria. In the evening, students regrouped in the Castle District, where they once again faced police intervention. As a result, 88 people were arrested; some were put on trial on trumped-up charges. Several students were expelled from university, and fifteen young people were sentenced to prison.

Hungarian writer Mór Jókai addressing a crowd in front of the Petőfi statue on 15th March 1898.

This information aligns with Chernayev’s diary references to “student groups were broken up with batons” and “arrests”. The article on the Daily News Hungary website also notes that there was unease within the Hungarian Communist Party regarding the government’s handling of the events; that the state media completely ignored the protests; and that the regime made considerable efforts to prevent news of the incidents reaching the outside world.

A noteworthy detail is that Chernayev recorded these lines in his diary on 3rd April – nearly three weeks after the protests had begun on 15th March. This delay clearly demonstrates how slowly news of the events reached Moscow, and how effectively they were concealed from both the general public and international audiences. Even when developments were promptly reported, the Soviet intelligence and diplomatic apparatus would first subject such “sensitive” matters to a filtering process before passing them on to a select few.

Another striking detail in Chernayev’s notes is that, in the early 1970s, the Kremlin anticipated a fresh wave of social unrest in Eastern Europe -and identified Bulgaria as the potential epicentre.

Protesting workers in Plzeň (1953).

[*] The incidents listed here were the most significant social upheavals within the Stalinist regimes of Eastern Europe. However, smaller-scale disturbances also took place. For example, shortly before the 16 June 1953 uprising in East Germany, strikes broke out between 31st May and 2nd June at major factories in the city of Plzeň, Czechoslovakia, later spreading to industrial centres such as Kladno and Ostrava. Some of the strikes and the accompanying protest actions were suppressed by police and military intervention.

[**] 15th March marks the anniversary of the 1848 Hungarian Revolution and is regarded -particularly by the country’s youth- as a symbol of freedom and national independence. Although the Stalinist regime sought to appropriate the date for its own propaganda by means of official events such as “Revolutionary Youth Day”, dissident sections of youth and society continued to uphold it as a symbol of resistance to the regime.

See also: 

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (1): The poverty of bureaucratic planning

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (2): Selling off Siberia to the imperialist powers

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (3): The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (4): Famine, cholera, and the summer retreats of the Stalinist bureaucracy

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (5)

Pek bilinmeyen 1972 Macaristan isyanı

Anatoliy Çernyayev, 1972 yılına ait günlüğüne 3 Ağustos günü için düştüğü notlarda şöyle diyor:

Bugün, 15 ve 21 Mart tarihlerinde Macaristan’ın çeşitli şehirlerinde "milliyetçi ve anti-Sovyet sloganlar" eşliğinde öğrenci olayları yaşandığını öğrendim. TASS ve diğer haber kaynaklarında, ekonomik reformların gelirleri önemli ölçüde "özel-kooperatif" sektörüne kaydırdığına dair yorumlara ilk kez rastlamıyorum. Akademisyenler, profesörler, doktorlar ve diğer aydınlar yüksek gelir elde ederken, işçi sınıfı arasında huzursuzluk artıyor. Öğrenci grupları coplarla dağıtılmış, on altı kişi tutuklanmış. "Kışkırtıcılar" ise hâlâ tespit edilememiş.

Bu arada son yıllarda Macaristan, "bizim kamptaki" en müreffeh ülke gibi görünüyordu. Herkes 1970’teki Polonya olaylarından sonra Bulgaristan’da bir patlama bekliyordu. Ama işte olan bu!

Konuyla ilgilenen birçok insan gibi, bugüne kadar Doğu Avrupa’da yaşanmış olan büyük anti-bürokratik isyanlar zinciri dendiğinde benim de aklıma Doğu Almanya’daki 1953 Haziran ayaklanması, 1956’daki Macaristan ve Polonya olayları, 1968-69 Çekoslovakya işgali, 1970 Polonya’daki “Sahil Katliamı” olarak bilinen gösteriler ve 1980-81 Solidarność [Dayanışma] hareketi geliyordu. [*] Çernyayev’in 1972 günlüğünü Türkçeye çevirene kadar, o yıl Macaristan’da gerçekleşen ve bir isyana dönüşmüş olan bu kitlesel öğrenci eylemlerinden haberim yoktu. Şimdiye dek okuduğum hiçbir kaynakta, birkaç büyük şehre yayılan bu protestolardan söz edildiğini görmemiştim.

Bugün bile 1972’deki bu büyük Macar öğrenci isyanına dair bilgiye ulaşmak oldukça güç. Ancak internette yaptığım araştırmada, Daily News Hungary sitesinde 15 Mart’ın tarihsel anlamını ve 1972 protestolarının nasıl bastırıldığını anlatan 14 Mart 2025 tarihli bir İngilizce makaleye rastladım.

Makaleye göre, protestolara katılanların büyük çoğunluğunu gençler oluşturuyordu. 15 Mart günü, rejimin resmi “Komünist” gençlik etkinliklerinden ayrılan bir grup öğrenci, Petőfi heykeline yürümek istedi. [**] Polis göstericilerin yolunu Astoria’da kesti. Akşam saatlerinde bu kez Kale Bölgesi’nde bir araya gelen öğrenciler, yeniden polis müdahalesine maruz kaldı. Olaylar sonucunda 88 kişi tutuklandı; bazıları uydurma suçlamalarla yargılandı. Üniversitelerden uzaklaştırılan öğrenciler oldu; 15 genç ise hapis cezasına çarptırıldı.

Macar yazar Mór Jókai, 15 Mart 1898'de Petőfi heykelinin önünde bir konuşma yaparken.

Bu bilgiler, Çernyayev’in günlüğünde yer alan “coplarla dağıtılan öğrenci grupları” ve “tutuklamalar” ifadeleriyle örtüşüyor. Ayrıca Daily News Hungary’nin sitesinde yer alan makalede, Macar Komünist Partisi içinde hükümetin olaylara yaklaşımına yönelik rahatsızlıkların dile getirildiği; devlet medyasının protestoları tamamen görmezden geldiği ve rejimin, olayların dış dünyaya duyurulmaması için yoğun çaba harcadığı aktarılıyor.

Dikkat çekici bir husus, Çernyayev’in bu satırları günlüğüne, protestoların başladığı 15 Mart’tan neredeyse üç hafta sonra, 3 Nisan’da kaydetmiş olması. Bu gecikme, olayların Moskova’ya ne kadar geç ulaştığını ve hem halktan hem de dış kamuoyundan nasıl gizlendiğini açıkça ortaya koyuyor. Sovyet istihbarat ve diplomasi aygıtı, gelişmelerden zamanında haberdar olsa dahi “hassas” olayları önce süzgeçten geçirir, ardından yalnızca sınırlı bir çevreye aktarırdı.

Çernyayev’in yazdıklarında dikkat çeken bir diğer nokta ise, 1970’lerin başında Kremlin’in Doğu Avrupa’da yeni bir toplumsal sarsıntının yaşanacağını ve bu potansiyel sarsıntının merkez üssünün Bulgaristan olacağını öngörmesidir.

Pilsen'de protestocu işçiler (1953)

[*] Burada sıralananlar, Doğu Avrupa’daki Stalinist rejimlerde yaşanan en büyük toplumsal patlamalardı. Ancak daha küçük çaplı çalkantılar da mevcuttu. Örneğin, 16 Haziran 1953’te Doğu Almanya’da yaşanan ayaklanmanın hemen öncesinde, 31 Mayıs - 2 Haziran tarihleri arasında, Çekoslovakya’nın Pilsen şehrinde ve daha sonra Kladno ve Ostrava gibi sanayi şehirlerinde büyük fabrikalarda grevler patlak verdi. Grevlerin bir bölümü ve bunlara eşlik eden protesto eylemleri polis ve ordunun müdahalesiyle bastırıldı. 

[**] 15 Mart, 1848 Macar Devrimi’nin yıldönümüdür ve özellikle bu ülkenin gençleri için özgürlük ve ulusal bağımsızlığın simgesi olarak kabul edilir. Stalinist rejim, bu tarihi “Devrimci Gençlik Günü” gibi resmi etkinliklerle kendi propagandasına dâhil etmeye çalışmış olsa da gençlik ve toplumun muhalif kesimleri bu sembolü rejime karşı direnişin ifadesi olarak sahiplenmeye devam etmiştir.

Aynı zamanda bkz.: 

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (1): Bürokratik planlamanın sefaleti

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (2): Sibirya’yı emperyalist güçlere satmak

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (3): Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (4): Kıtlık, kolera ve Stalinist bürokrasinin yazlık sarayları

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (4)

Famine, cholera, and the summer retreats of the Stalinist bureaucracy

In his diary entry dated 8 August 1972, Anatoly Chernayev noted some of the grim developments then unfolding across the Soviet Union.

Yesterday Shishlin told Bovin and me about a letter from the Secretary of the Astrakhan regional committee to the CC CPSU: 100% of the winter crops in the area are burned out and reseeding cost this much; 100% of the spring crops are burned out; this much cattle died of starvation in the spring, and this much dies per day currently; meadows and pastures are all burned, there will be nothing to feed the cattle in the fall. There is practically no drinking water (that meets sanitary-hygenic standards) in Astrakhan. The sewage system is breaking down. Cholera is spreading. And so on. 

Shishlin was in the Crimea and attended Brezhnev’s meeting with leaders of socialist countries. He heard some things there, too: Brezhnev ordered 50,000 military vehicles to be sent to help with agricultural needs, as well as 25,000 vehicles to be taken from industries (no matter what) and also sent to help with the harvest, so in the areas where the harvest survived, every last bit would be collected. (By the way, the street cleaning machines vanished from Moscow – they were sent there as well).

Shortly after conveying this catastrophic news, Chernayev notes in his diary how, while the national economy was unable to cope with its severe, deep-seated structural problems and "natural" disasters like the one in Astrakhan, the privileged bureaucratic caste dominating the regime – specifically its uppermost echelon, the cream of the crop – lived in mind-boggling luxury:

At the same time, at Brezhnev’s dacha in the Crimea (Shishlin told us) there is a pool with sliding walls and a transparent dome that can protect from the wind or turn into a full ceiling. Other dachas were recently built in the vicinity of this “dacha No. 1,” for big-shot ministers and individual deputies and heads of the CC – four-storey mansions with Japanese wallpaper, bars, conditioners, special Hungarian furniture, and balconies overlooking the sea. Each one cost this much.

The swimming pool at Brezhnev's palace in Palanga, Lithuania

Three months before writing the above lines, in his entry dated 9 May, Chernayev observed that certain segments of the Stalinist nomenklatura were becoming increasingly impatient and avaricious in their drive to expand and diversify their privileges:

The apparatus and in the higher echelons of the party are already dividing into “we” (the healthy forces) and “they,” for whom “Moskvich” and “Volga” cars are no longer enough, they want Mercedeses.

Although Chernayev, himself a cog in the Stalinist bureaucratic machine, did not subject these observations to a rigorous analysis based on a coherent Marxist perspective, he nevertheless provides concrete and striking examples of how the Soviet bureaucracy was gnawing away at and corrupting the workers' state while expanding its own privileges. It is in this respect that Chernayev’s notes hold significance.

Exactly 36 years before Chernayev wrote these diary entries, Leon Trotsky had expressed the dangers of bureaucratic degeneration and the perilous consequences arising from the accompanying social inequalities and contradictions in his 1936 work, The Revolution Betrayed, writing:

Limousines for the “activists”, fine perfumes for “our women”, margarine for the workers, stores “de luxe” for the gentry, a look at delicacies through the store windows for the plebs – such socialism cannot but seem to the masses a new re-facing of capitalism, and they are not far wrong. On a basis of “generalized want”, the struggle for the means of subsistence threatens to resurrect “all the old crap”, and is partially resurrecting it at every step. (Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, p. 103). 

 

A teacher on his way home from work in Ukraine’s Sumy region, early 1980s (Photo: Valeriy Reshetnyak)

See also: 

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (1): The poverty of bureaucratic planning

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (2): Selling off Siberia to the imperialist powers

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (3): The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (4)

Kıtlık, kolera ve Stalinist bürokrasinin yazlık sarayları

Anatoliy Çernyayev, 1972 yılına ait günlüğüne 8 Ağustos günü için düştüğü notlarda, Sovyetler Birliği’nde o günlerde yaşanmakta olan bazı iç karartıcı gelişmeleri kayda geçiriyor:

Dün Şişlin, Bovin’le bana, Astrahan bölge komitesi sekreterinin SBKP Merkez Komitesi’ne gönderdiği bir mektuptan söz etti: Bölgede kışlık mahsulün %100’ü yanmış, yeniden ekim şu kadar tutuyormuş; ilkbahar mahsulünün de %100’ü yanmış; ilkbaharda şu kadar sığır açlıktan ölmüş, şu anda ise her gün şu kadar sığır ölüyormuş; çayırlar ve meralar kül olmuş, sonbaharda hayvanlara yedirilecek hiçbir şey kalmayacakmış. Astrahan’da sağlık ve hijyen standartlarına uygun içme suyu neredeyse hiç yok. Kanalizasyon sistemi çökmek üzere. Kolera yayılıyor. Ve dahası da var.

Şişlin Kırım’daydı ve Brejnev’in sosyalist ülke liderleriyle yaptığı toplantıya katıldı. Orada da bazı şeyler duymuş: Brejnev, tarımsal ihtiyaçlara destek olmak üzere 50.000 askeri aracın gönderilmesini emretmiş. Ayrıca sanayiden, (ne pahasına olursa olsun) 25.000 aracın daha alınıp hasada yardımcı olmak için gönderilmesini istemiş. Böylece, hasadın kurtulduğu bölgelerde tek bir başak bile tarlada kalmayacakmış. (Bu arada, Moskova’daki sokak temizleme araçları ortadan kaybolmuş – meğer onlar da oraya gönderilmiş).

Çernyayev, bu felaket haberlerini aktardıktan hemen sonra, ülke ekonomisi yüz yüze olduğu ağır kronik yapısal sorunlar ve Astrahan’da yaşanan türden “doğal” afetlerle başa çıkamazken, rejime hâkim olan ayrıcalıklı bürokratik kastın en tepesinde yer alan kaymak tabakanın nasıl akıl almaz bir lüks içinde yaşadığına dair günlüğüne şu notu düşüyor:

Aynı zamanda, Brejnev’in Kırım’daki yazlığında (Şişlin’in anlattığına göre) insanı rüzgârdan koruyan ya da tamamen tavana dönüşebilen kayar duvarlara ve şeffaf bir kubbeye sahip bir yüzme havuzu varmış. Bu ‘1 numaralı yazlık’ın çevresine ise kısa süre önce bazı yeni yazlıklar inşa edilmiş: büyük bakanlar, kimi milletvekilleri ve Merkez Komitesi yöneticileri için… Japon duvar kâğıtları, barlar, klimalar, özel Macar mobilyaları ve deniz manzaralı balkonlarla donatılmış dört katlı konaklar. Her birinin maliyeti oldukça yüksekmiş.

Brejnev'in Litvanya'nın Palanga şehrindeki sarayının yüzme havuzu

Çernyayev, yukarıda aktardığı satırları kaleme almadan üç ay önce, 9 Mayıs tarihli notlarında ise Stalinist nomenklaturanın bazı kesimlerinin sahip oldukları ayrıcalıkları artırma ve çeşitlendirme konusunda giderek daha sabırsız ve açgözlü hale geldiklerine işaret ediyor:

Parti aygıtı ve üst kademe şimdiden “biz” (sağlıklı güçler) ve “onlar” diye bölünmüş durumda; “onlara” artık “Moskviç” ya da “Volga” yeterli gelmiyor, Mercedes’e binmek istiyorlar.

Kendisi de Stalinist bürokratik aygıtın bir dişlisi olan Çernyayev bu gözlemlerini Marksist temelde bütünlüklü bir perspektife dayanarak tahlil etmekten uzak olsa da Sovyet bürokrasisinin işçi devletini kendi ayrıcalıklarını genişletirken nasıl kemirip çürüttüğüne dair somut ve çarpıcı örnekler sunuyor. Çernyayev’in notları bu açıdan önem taşıyor.

Lev Trotskiy, Çernyayev’in günlüğüne bu notları düşmesinden tam 36 yıl önce, 1936’da yayımlanan İhanete Uğrayan Devrim adlı eserinde, bürokratik yozlaşma sürecini ve ona eşlik eden toplumsal eşitsizlik ile çelişkilerin yol açtığı tehlikeli sonuçları şu sözlerle dile getirmişti:

“Aktivistler” için limuzinler, “kadınlarımız” için lüks parfümler, işçiler için margarin; elitler için “lüks” mağazalar, plebler için ise vitrinlerin arkasından seyredilen iştah kabartıcı yiyecekler; böyle bir sosyalizm, kitlelere kapitalizmin makyajlanmış bir versiyonundan başka bir şey gibi görünemez – ve bu konuda pek de haksız sayılmazlar. “Genelleşmiş yoksulluk” temeli üzerinde, temel geçim araçları için verilen mücadele, geçmişin tüm pisliklerini yeniden hortlatma tehdidi taşımakta ve her adımda bunu kısmen de olsa gerçekleştirmektedir. (Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, s. 103).                                                                                                                          

1980'li yılların başlarında Ukrayna'nın Sumi bölgesinde bir öğretmen işinden evine dönerken (Fotoğraf: Valeriy Reşetniak)

Aynı zamanda bkz.: 

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (1): Bürokratik planlamanın sefaleti

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (2): Sibirya’yı emperyalist güçlere satmak

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (3): Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii

The Kremlin bureaucracy’s “Potemkin” vehicles

Gün Benderli’s [*] work, A Cuisine of Exile [Sofralar ve Anılar] – which, I believe, has yet to receive the attention it truly deserves – employs a highly original narrative technique. It defies the conventions of the traditional memoir format; at least, I’ve never encountered anything quite like it. In the book, Benderli’s personal recollections, the spirit of the era, its emotions, friendships, and political conflicts are interwoven with the meals shared and recipes presented. Within this unconventional structure, the meals and recipes are far more than mere backdrop: they emerge as elements that preserve memory, shape human connections, and often suggest what cannot be openly expressed. It is, indeed, a remarkably engaging and thought-provoking book.

In her book, Benderli shares a revealing anecdote that exposes the weaknesses of the Soviet automotive sector and, more broadly, of Stalinist-style bureaucratic planning. This modern-day “Potemkin Village” tale [**] closely mirrors the observations I put forward in a short article entitled The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive, published on 20 July 2025. That piece was based on an entry from Anatoly Chernyaev’s 1972 diary.

But rather than prolong the introduction, I’ll let Benderli speak for herself:

It was just the beginning of the 1970s. One evening, quite out of the blue, Bianca — who by then had been living in Italy for many years — knocked on our door. On her way back from Moscow to Italy, she had been forced to spend the night in Budapest, and despite the late hour, she had left her hotel just to see us. She was visibly agitated and uneasy. That night, she revealed the reason for her journey — a reason that astonished us and had been kept as closely guarded as a state secret.

Togliatti, 1972 - coming off the VAZ-2101 assembly line.

Some may recall that there was once an automobile factory in the Soviet Union named after Palmiro Togliatti, one of the most prominent figures in the history of the Italian Communist Party. Established jointly with Italy’s FIAT group under the name “Togliatti Works,” the plant was intended to produce cars based on FIAT models. We knew this – and for those of us living in Hungary, where it took years of waiting to buy a car, it was very welcome news indeed. Production was said to have begun at the plant; the very date when the first car would roll off the assembly line had even been announced. These vehicles were to be sold under the name Zhiguli in Eastern Europe and Lada in Western Europe. A full-blown propaganda campaign celebrating the success was launched across the Soviet Union to mark the occasion. At the time, such achievements were highly prized; not only were the underlying problems ignored, they weren’t even mentioned. Instead, the regime’s myth of superiority was kept alive with fabricated triumphs. Mind you, it's not as if things are seriously examined at their root today either — but that’s not our concern right now. Let’s stick to the FIAT-based Ladas. While the propaganda machine gathered unstoppable momentum, it became clear that the cars wouldn’t leave the factory on the promised date: production simply couldn’t keep up. Some officials began to panic. What to do? Rather than explain the situation or its causes, they fell back on the usual method — deception. Following an initiative by the Soviet side, meetings were held between the executives of Italy’s FIAT group and the Soviet Togliatti plant. A decision was made: a few FIAT cars would be shipped from Italy to the Soviet Union, rebadged as “Ladas,” and rolled out from the Togliatti Works on the announced date as if they had been produced there.

As it turned out, Bianca — the one who had knocked on our door that evening — was acting as the interpreter for one of the FIAT officials tasked with delivering the cars to the Soviet Union. They had been through all sorts of adventures along the way, and since their return route passed through Budapest, she simply couldn’t leave without stopping by to see us.” (Gün Benderli, Sofralar ve Anılar, Sözcükler Yayınları, Istanbul, 2012, pp. 201–202.)

What is recounted here is a modern-day Potemkin Village story — one that crystallises the bureaucratic and symbolic weight the Stalinist regime placed on “success” as it appeared on paper. It is a tale — bordering on farce — of Potemkin vehicles, in which the token existence of the automobile (that is, of “production”, of “achievement”) on paper mattered more than whether it had actually been built; where the appearance of sticking to the plan trumped actual output; where, in short, the reality of the plan mattered more than the plan's alignment with reality.

[*] Gün Benderli (b. 1930, Istanbul): In the late 1940s, Benderli supported the Communist Party of Turkey and took part in campaigns advocating for the release of Nâzım Hikmet from prison. Facing political persecution, she emigrated to Paris in 1950 and later settled in Budapest. She left her law studies at the Sorbonne to begin working as a Turkish-language broadcaster for Budapest Radio — a role she held, with some interruptions, until the station’s Turkish service was shut down following the regime change in Hungary. Benderli made significant contributions as a translator, introducing major figures of Hungarian literature to Turkish readers. She has published four memoirs: Su Başında Durmuşuz (2003), Sofralar ve Anılar (2012), Giderayak – Anılarımdaki Nâzım Hikmet (2020), and Yazı Kalır – Anılarımdaki Budapeşte Radyosu (2024). She was also part of the four-person team that compiled the Turkish-Hungarian Dictionary. Benderli continues to live and work in Hungary.

[**] Potemkin Village: The expression stems from a legend dating back to the 18th century, during Empress Catherine II’s journey to Crimea. It is said that Grigory Potemkin, then governor of the region, had fake villages erected to give the illusion of prosperity where none actually existed. Over time, “Potemkin Village” has come to symbolise elaborate façades of progress or success — constructed to conceal or distort reality.

See also:

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (1): The poverty of bureaucratic planning

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (2): Selling off Siberia to the imperialist powers

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (3): The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive

Magnitogorsk Iron and Steel Production Complex: A microcosm of the structural problems of Soviet industry

Kremlin bürokrasisinin “Potemkin” arabaları

Gün Benderli’nin [*] bugüne dek hak ettiği ilgiyi görmediğini düşündüğüm Sofralar ve Anılar başlıklı eseri, bildik anı kitabı kalıplarının dışına çıkan, en azından benim şimdiye dek benzerine rastlamadığım, çok özgün bir anlatım tekniğine sahip. Kitapta Benderli’nin tanıklıkları, dönemin ruhu, duyguları, dostlukları ve politik çatışmaları; kurulan sofralar ve yemek tarifleriyle harmanlanarak aktarılıyor. Bu alışılmadık kurgu içinde sofralar ve tarifler yalnızca bir dekor değil; belleği diri tutan, ilişkileri şekillendiren, çoğu zaman da söylenemeyeni ima eden unsurlar olarak öne çıkıyor. Gerçekten ilginç ve okunmaya değer bir kitap.

Benderli, kitabında Sovyet otomotiv sektörünün ve genel olarak Stalinist bürokratik planlamanın zaaflarını gözler önüne seren semptomatik bir anekdota yer veriyor. Aktardığı bu bir tür modern “Potemkin Köyü öyküsü” [**], 15 Temmuz 2025’te yayımladığım Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii başlıklı kısa yazıda Anatoliy Çernyayev’in 1972 yılı günlüğüne düştüğü bir nottan yola çıkarak dile getirdiğim tespitlerle büyük ölçüde örtüşüyor.

Lafı fazla uzatmadan sözü Benderli’ye bırakayım:

Yetmişli yılların hemen başındaydı. O sıralarda artık uzun zamandır İtalya’da yaşayan Bianca hiç beklemediğim bir akşam kapımızı çaldı. Moskova’dan İtalya’ya dönerken Budapeşte’de gecelemek zorunda kalınca vaktin geç olmasına rağmen bizi görebilmek için otelinden çıkıp gelmiş. Oldukça huzursuz ve sinirliydi. O gece yolculuğunun bizi hayretten hayrete düşüren ve bir devlet sırrı gibi gizli tutulan nedenini anlattı.

Togliatti, 1972 - Vaz 2101 üretim bandından çıkıyor.

Bir zamanlar Sovyetler Birliği’nde, İtalyan Komünist Partisi’nin gelmiş geçmiş en ünlü yöneticilerinden biri olan Palmiro Togliatti’nin adını taşıyan bir otomobil fabrikası olduğunu belki bilenler vardır. İtalyan FIAT işletmeleriyle ortaklaşa olarak Sovyetler Birliği’nde Togliatti İşletmeleri adıyla kurulan bu fabrikada FIAT modeli araba imalatı yapılacaktı. Bunu biliyorduk ve bir araba satın alabilmek için senelerce sıra beklemek gereken Macaristan’da yaşayanlar için bu çok sevindirici bir haberdi. Fabrikada üretimin başladığı söyleniyordu, hatta Doğu Avrupa pazarlarına JİGULİ Batı Avrupa’ya ise LADA adıyla sürülecek olan arabaların ilkinin fabrikadan hangi tarihte çıkacağı bile ilan edilmiş, Sovyetler Birliği’nde bu münasebetle yoğun bir başarı propagandası başlamıştı. O sıralarda bu türden başarılara büyük önem veriliyor, temeldeki olumsuzlukların araştırılması şöyle dursun bunlardan söz bile edilmiyor yapay birtakım başarılarla rejimin üstünlüğü efsanesi sürdürülüyordu. Hoş bugün de meselenin köküne inildiği söylenemez ya, konumuz bu değil şimdi. Biz kalalım FIAT tipi LADA arabalarda. Bir taraftan başarı propagandası almış başını giderken bakıyorlar ki arabalar, ilan edilen tarihte fabrikadan çıkmayacak, imalat o tarihe yetişmeyecek. Birilerinin etekleri tutuşuyor, ne yapsınlar şimdi? Durumu ve nedenlerini açıkça anlatmak yerine alışılmış metoda, yani hileye, aldatmacaya başvuruyorlar. Sovyet tarafının girişimi üzerine İtalya’daki FIAT işletmesiyle Sovyetler Birliği’ndeki Togliatti işletmeleri yöneticileri arasında yapılan temaslar sonucunda, İtalya’dan birkaç FIAT marka arabanın Sovyetler Birliği’ne götürülmesine ve üzerlerine "LADA" markası vurularak, ilan edilen tarihte Togliatti İşletmelerinden orada imal edilmiş gibi çıkmasına karar veriyorlar.

İşte o akşam kapımızı çalan Bianca, arabaları Sovyetler Birliği’ne götüren FIAT sorumlularından birinin tercümanıymış, yollarda türlü maceralardan geçmişler, dönüşleri Budapeşte yoluyla olunca bize uğramadan yapamamış.” (Gün Benderli, Sofralar ve Anılar, Sözcükler Yayınları, İstanbul, 2012, s. 201-2).

Anlatılan, Stalinist rejimin kâğıt üzerindeki “başarı”ya yüklediği bürokratik ve simgesel anlamın somutlaştığı bir tür modern Potemkin Köyü hikâyesidir. Otomobilin –yani “üretimin”, yani “başarının”– kâğıt üzerindeki varlığının, onun gerçekten üretilip üretilmediğinden daha önemli olduğu; plana sadık kalındığı izlenimini vermenin fiilî üretimin önüne geçtiği; bir başka deyişle, planın gerçekliğinin, gerçeğin planla uyuşmasından çok daha değerli olduğu, tirajı-komik bir Potemkin arabalar hikâyesi.

[*] Gün Benderli (d. 1930, İstanbul): 1940’lı yılların sonlarında Türkiye Komünist Partisi’ne ve Nâzım Hikmet’in tahliyesine yönelik faaliyetlere destek veren Benderli, politik baskılar nedeniyle 1950’de Paris’e, ardından Budapeşte’ye göç etti. Sorbonne’da sürdürdüğü hukuk eğitimini yarıda bırakıp Budapeşte Radyosu’nda Türkçe yayıncılık yapmaya başladı. Bu görevini, bazı kesintilerle birlikte, Macaristan’daki rejim değişikliğinden sonra Türkçe yayınlar kapatılana kadar sürdürdü. Macar edebiyatının önde gelen isimlerini Türkçeye kazandıran önemli çeviriler yaptı. Anı türünde ise dört eseri bulunuyor: Su Başında Durmuşuz (2003), Sofralar ve Anılar (2012), Giderayak – Anılarımdaki Nâzım Hikmet (2020) ve Yazı Kalır – Anılarımdaki Budapeşte Radyosu (2024). Ayrıca, Türkçe–Macarca sözlük hazırlayan dört kişilik ekibin bir üyesidir. Halen Macaristan’da yaşamakta ve üretmeye devam etmektedir.

[**] Potemkin Köyü: Aslen 18. yüzyılda, Çariçe II. Katerina’nın Kırım’a yaptığı seyahat sırasında, bölge valisi Grigori Potemkin’in, gerçekte var olmayan bir refah görüntüsü sunmak amacıyla sahte köyler inşa ettirdiği rivayetine dayanır. Zamanla “Potemkin Köyü”, gerçeği gizlemek ya da çarpıtmak amacıyla oluşturulan yapay başarı ve ilerleme vitrinlerini tanımlayan bir metafora dönüşmüştür.

Aynı zamanda bkz.: 

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (1): Bürokratik planlamanın sefaleti

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (2): Sibirya’yı emperyalist güçlere satmak

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (3): Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (4): Kıtlık, kolera ve Stalinist bürokrasinin yazlık sarayları

Magnitogorsk Demir Çelik Üretim Kompleksi: Sovyet sanayiinin yapısal sorunlarının bir mikrokozmosu

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (3)

The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive

In his diary entry dated 21 April 1972, Anatoly Chernyaev recounts a striking anecdote. During a meeting with Alexei Kosygin, the then Chairman of the Council of Ministers of the Soviet Union, a senior Renault executive offered the following remarkable assessment of the country’s automotive industry:

“Excuse me, but the cars manufactured by ‘Moskvich’ and in Izhevsk are at the level of cars that we produced 15 years ago.”

[The Moskvich was a car brand manufactured in the Soviet Union from the 1940s onwards and widely used across the Eastern Bloc. Izhevsk, located in the Udmurtia region, was a major industrial city where both passenger cars and military vehicles were produced. The Moskvich 412 was also manufactured at the car plant in this city.]

Moskvich 408 – Soviet automobile advertisement photo, 1970s.

These remarks, of course, went far beyond a mere technical comparison between cars produced in France and the Soviet Union. Embedded in the Renault executive’s assessment was a tacit scorn for all the Soviet Union’s claims, rooted in its bureaucratically planned economic system, concerning technological and industrial advancement.

Some car models manufactured in the Soviet Union -much like many other supposedly advanced products of the period- appeared on paper to meet contemporary specifications: OHC engines, disc brakes, and export-grade safety certifications. [*] Yet models such as the Moskvich 412 consistently fell short of their Western counterparts in terms of production consistency, material quality, and overall driving experience.

In 1972, when the Renault executive made these remarks, the Stalinist regime was still capable -despite its failure to achieve quality in the automotive sector- of imitating form. From an outsider’s perspective, cars produced in the Soviet Union -some of which resulted from cooperation with Fiat- did not appear significantly inferior in design to those manufactured in advanced capitalist countries. Yet the gulf between them never closed, despite the vast resources channelled into the sector, especially during the 1970s. By the 1980s, for instance, the Lada Samara (VAZ-2108) was still being fitted with carburettor engines, while car manufacturers in advanced capitalist nations had long since adopted fuel injection technology.

Thus, by the latter half of the 1970s and throughout the 1980s, Soviet cars came to represent more than just a means of transport. They became mobile symbols - enduring reminders of both the system’s deepening internal contradictions and the groundlessness of the Stalinist bureaucracy’s claim that, by pursuing national autarky within the capitalist world economy, it could swiftly outpace the imperialist nations.

[*] A clear double standard characterised Soviet automobile production: while efforts were made to maintain higher quality for export-bound vehicles, markedly lower standards were applied to those intended for the domestic market.

See also: 

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (1): The poverty of bureaucratic planning

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (2): Selling off Siberia to the imperialist powers

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (4): Famine, cholera, and the summer retreats of the Stalinist bureaucracy

Magnitogorsk Iron and Steel Production Complex: A microcosm of the structural problems of Soviet industry