Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (5)

Pek bilinmeyen 1972 Macaristan isyanı

Anatoliy Çernyayev, 1972 yılına ait günlüğüne 3 Ağustos günü için düştüğü notlarda şöyle diyor:

Bugün, 15 ve 21 Mart tarihlerinde Macaristan’ın çeşitli şehirlerinde "milliyetçi ve anti-Sovyet sloganlar" eşliğinde öğrenci olayları yaşandığını öğrendim. TASS ve diğer haber kaynaklarında, ekonomik reformların gelirleri önemli ölçüde "özel-kooperatif" sektörüne kaydırdığına dair yorumlara ilk kez rastlamıyorum. Akademisyenler, profesörler, doktorlar ve diğer aydınlar yüksek gelir elde ederken, işçi sınıfı arasında huzursuzluk artıyor. Öğrenci grupları coplarla dağıtılmış, on altı kişi tutuklanmış. "Kışkırtıcılar" ise hâlâ tespit edilememiş.

Bu arada son yıllarda Macaristan, "bizim kamptaki" en müreffeh ülke gibi görünüyordu. Herkes 1970’teki Polonya olaylarından sonra Bulgaristan’da bir patlama bekliyordu. Ama işte olan bu!

Konuyla ilgilenen birçok insan gibi, bugüne kadar Doğu Avrupa’da yaşanmış olan büyük anti-bürokratik isyanlar zinciri dendiğinde benim de aklıma Doğu Almanya’daki 1953 Haziran ayaklanması, 1956’daki Macaristan ve Polonya olayları, 1968-69 Çekoslovakya işgali, 1970 Polonya’daki “Sahil Katliamı” olarak bilinen gösteriler ve 1980-81 Solidarność [Dayanışma] hareketi geliyordu. [*] Çernyayev’in 1972 günlüğünü Türkçeye çevirene kadar, o yıl Macaristan’da gerçekleşen ve bir isyana dönüşmüş olan bu kitlesel öğrenci eylemlerinden haberim yoktu. Şimdiye dek okuduğum hiçbir kaynakta, birkaç büyük şehre yayılan bu protestolardan söz edildiğini görmemiştim.

Bugün bile 1972’deki bu büyük Macar öğrenci isyanına dair bilgiye ulaşmak oldukça güç. Ancak internette yaptığım araştırmada, Daily News Hungary sitesinde 15 Mart’ın tarihsel anlamını ve 1972 protestolarının nasıl bastırıldığını anlatan 14 Mart 2025 tarihli bir İngilizce makaleye rastladım.

Makaleye göre, protestolara katılanların büyük çoğunluğunu gençler oluşturuyordu. 15 Mart günü, rejimin resmi “Komünist” gençlik etkinliklerinden ayrılan bir grup öğrenci, Petőfi heykeline yürümek istedi. [**] Polis göstericilerin yolunu Astoria’da kesti. Akşam saatlerinde bu kez Kale Bölgesi’nde bir araya gelen öğrenciler, yeniden polis müdahalesine maruz kaldı. Olaylar sonucunda 88 kişi tutuklandı; bazıları uydurma suçlamalarla yargılandı. Üniversitelerden uzaklaştırılan öğrenciler oldu; 15 genç ise hapis cezasına çarptırıldı.

Macar yazar Mór Jókai, 15 Mart 1898'de Petőfi heykelinin önünde bir konuşma yaparken.

Bu bilgiler, Çernyayev’in günlüğünde yer alan “coplarla dağıtılan öğrenci grupları” ve “tutuklamalar” ifadeleriyle örtüşüyor. Ayrıca Daily News Hungary’nin sitesinde yer alan makalede, Macar Komünist Partisi içinde hükümetin olaylara yaklaşımına yönelik rahatsızlıkların dile getirildiği; devlet medyasının protestoları tamamen görmezden geldiği ve rejimin, olayların dış dünyaya duyurulmaması için yoğun çaba harcadığı aktarılıyor.

Dikkat çekici bir husus, Çernyayev’in bu satırları günlüğüne, protestoların başladığı 15 Mart’tan neredeyse üç hafta sonra, 3 Nisan’da kaydetmiş olması. Bu gecikme, olayların Moskova’ya ne kadar geç ulaştığını ve hem halktan hem de dış kamuoyundan nasıl gizlendiğini açıkça ortaya koyuyor. Sovyet istihbarat ve diplomasi aygıtı, gelişmelerden zamanında haberdar olsa dahi “hassas” olayları önce süzgeçten geçirir, ardından yalnızca sınırlı bir çevreye aktarırdı.

Çernyayev’in yazdıklarında dikkat çeken bir diğer nokta ise, 1970’lerin başında Kremlin’in Doğu Avrupa’da yeni bir toplumsal sarsıntının yaşanacağını ve bu potansiyel sarsıntının merkez üssünün Bulgaristan olacağını öngörmesidir.

Pilsen'de protestocu işçiler (1953)

[*] Burada sıralananlar, Doğu Avrupa’daki Stalinist rejimlerde yaşanan en büyük toplumsal patlamalardı. Ancak daha küçük çaplı çalkantılar da mevcuttu. Örneğin, 16 Haziran 1953’te Doğu Almanya’da yaşanan ayaklanmanın hemen öncesinde, 31 Mayıs - 2 Haziran tarihleri arasında, Çekoslovakya’nın Pilsen şehrinde ve daha sonra Kladno ve Ostrava gibi sanayi şehirlerinde büyük fabrikalarda grevler patlak verdi. Grevlerin bir bölümü ve bunlara eşlik eden protesto eylemleri polis ve ordunun müdahalesiyle bastırıldı. 

[**] 15 Mart, 1848 Macar Devrimi’nin yıldönümüdür ve özellikle bu ülkenin gençleri için özgürlük ve ulusal bağımsızlığın simgesi olarak kabul edilir. Stalinist rejim, bu tarihi “Devrimci Gençlik Günü” gibi resmi etkinliklerle kendi propagandasına dâhil etmeye çalışmış olsa da gençlik ve toplumun muhalif kesimleri bu sembolü rejime karşı direnişin ifadesi olarak sahiplenmeye devam etmiştir.

Aynı zamanda bkz.: 

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (1): Bürokratik planlamanın sefaleti

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (2): Sibirya’yı emperyalist güçlere satmak

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (3): Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (4): Kıtlık, kolera ve Stalinist bürokrasinin yazlık sarayları