Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (4)

Famine, cholera, and the summer retreats of the Stalinist bureaucracy

In his diary entry dated 8 August 1972, Anatoly Chernayev noted some of the grim developments then unfolding across the Soviet Union.

Yesterday Shishlin told Bovin and me about a letter from the Secretary of the Astrakhan regional committee to the CC CPSU: 100% of the winter crops in the area are burned out and reseeding cost this much; 100% of the spring crops are burned out; this much cattle died of starvation in the spring, and this much dies per day currently; meadows and pastures are all burned, there will be nothing to feed the cattle in the fall. There is practically no drinking water (that meets sanitary-hygenic standards) in Astrakhan. The sewage system is breaking down. Cholera is spreading. And so on. 

Shishlin was in the Crimea and attended Brezhnev’s meeting with leaders of socialist countries. He heard some things there, too: Brezhnev ordered 50,000 military vehicles to be sent to help with agricultural needs, as well as 25,000 vehicles to be taken from industries (no matter what) and also sent to help with the harvest, so in the areas where the harvest survived, every last bit would be collected. (By the way, the street cleaning machines vanished from Moscow – they were sent there as well).

Shortly after conveying this catastrophic news, Chernayev notes in his diary how, while the national economy was unable to cope with its severe, deep-seated structural problems and "natural" disasters like the one in Astrakhan, the privileged bureaucratic caste dominating the regime – specifically its uppermost echelon, the cream of the crop – lived in mind-boggling luxury:

At the same time, at Brezhnev’s dacha in the Crimea (Shishlin told us) there is a pool with sliding walls and a transparent dome that can protect from the wind or turn into a full ceiling. Other dachas were recently built in the vicinity of this “dacha No. 1,” for big-shot ministers and individual deputies and heads of the CC – four-storey mansions with Japanese wallpaper, bars, conditioners, special Hungarian furniture, and balconies overlooking the sea. Each one cost this much.

The swimming pool at Brezhnev's palace in Palanga, Lithuania

Three months before writing the above lines, in his entry dated 9 May, Chernayev observed that certain segments of the Stalinist nomenklatura were becoming increasingly impatient and avaricious in their drive to expand and diversify their privileges:

The apparatus and in the higher echelons of the party are already dividing into “we” (the healthy forces) and “they,” for whom “Moskvich” and “Volga” cars are no longer enough, they want Mercedeses.

Although Chernayev, himself a cog in the Stalinist bureaucratic machine, did not subject these observations to a rigorous analysis based on a coherent Marxist perspective, he nevertheless provides concrete and striking examples of how the Soviet bureaucracy was gnawing away at and corrupting the workers' state while expanding its own privileges. It is in this respect that Chernayev’s notes hold significance.

Exactly 36 years before Chernayev wrote these diary entries, Leon Trotsky had expressed the dangers of bureaucratic degeneration and the perilous consequences arising from the accompanying social inequalities and contradictions in his 1936 work, The Revolution Betrayed, writing:

Limousines for the “activists”, fine perfumes for “our women”, margarine for the workers, stores “de luxe” for the gentry, a look at delicacies through the store windows for the plebs – such socialism cannot but seem to the masses a new re-facing of capitalism, and they are not far wrong. On a basis of “generalized want”, the struggle for the means of subsistence threatens to resurrect “all the old crap”, and is partially resurrecting it at every step. (Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, p. 103). 

 

A teacher on his way home from work in Ukraine’s Sumy region, early 1980s (Photo: Valeriy Reshetnyak)

See also: 

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (1): The poverty of bureaucratic planning

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (2): Selling off Siberia to the imperialist powers

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (3): The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (4)

Kıtlık, kolera ve Stalinist bürokrasinin yazlık sarayları

Anatoliy Çernyayev, 1972 yılına ait günlüğüne 8 Ağustos günü için düştüğü notlarda, Sovyetler Birliği’nde o günlerde yaşanmakta olan bazı iç karartıcı gelişmeleri kayda geçiriyor:

Dün Şişlin, Bovin’le bana, Astrahan bölge komitesi sekreterinin SBKP Merkez Komitesi’ne gönderdiği bir mektuptan söz etti: Bölgede kışlık mahsulün %100’ü yanmış, yeniden ekim şu kadar tutuyormuş; ilkbahar mahsulünün de %100’ü yanmış; ilkbaharda şu kadar sığır açlıktan ölmüş, şu anda ise her gün şu kadar sığır ölüyormuş; çayırlar ve meralar kül olmuş, sonbaharda hayvanlara yedirilecek hiçbir şey kalmayacakmış. Astrahan’da sağlık ve hijyen standartlarına uygun içme suyu neredeyse hiç yok. Kanalizasyon sistemi çökmek üzere. Kolera yayılıyor. Ve dahası da var.

Şişlin Kırım’daydı ve Brejnev’in sosyalist ülke liderleriyle yaptığı toplantıya katıldı. Orada da bazı şeyler duymuş: Brejnev, tarımsal ihtiyaçlara destek olmak üzere 50.000 askeri aracın gönderilmesini emretmiş. Ayrıca sanayiden, (ne pahasına olursa olsun) 25.000 aracın daha alınıp hasada yardımcı olmak için gönderilmesini istemiş. Böylece, hasadın kurtulduğu bölgelerde tek bir başak bile tarlada kalmayacakmış. (Bu arada, Moskova’daki sokak temizleme araçları ortadan kaybolmuş – meğer onlar da oraya gönderilmiş).

Çernyayev, bu felaket haberlerini aktardıktan hemen sonra, ülke ekonomisi yüz yüze olduğu ağır kronik yapısal sorunlar ve Astrahan’da yaşanan türden “doğal” afetlerle başa çıkamazken, rejime hâkim olan ayrıcalıklı bürokratik kastın en tepesinde yer alan kaymak tabakanın nasıl akıl almaz bir lüks içinde yaşadığına dair günlüğüne şu notu düşüyor:

Aynı zamanda, Brejnev’in Kırım’daki yazlığında (Şişlin’in anlattığına göre) insanı rüzgârdan koruyan ya da tamamen tavana dönüşebilen kayar duvarlara ve şeffaf bir kubbeye sahip bir yüzme havuzu varmış. Bu ‘1 numaralı yazlık’ın çevresine ise kısa süre önce bazı yeni yazlıklar inşa edilmiş: büyük bakanlar, kimi milletvekilleri ve Merkez Komitesi yöneticileri için… Japon duvar kâğıtları, barlar, klimalar, özel Macar mobilyaları ve deniz manzaralı balkonlarla donatılmış dört katlı konaklar. Her birinin maliyeti oldukça yüksekmiş.

Brejnev'in Litvanya'nın Palanga şehrindeki sarayının yüzme havuzu

Çernyayev, yukarıda aktardığı satırları kaleme almadan üç ay önce, 9 Mayıs tarihli notlarında ise Stalinist nomenklaturanın bazı kesimlerinin sahip oldukları ayrıcalıkları artırma ve çeşitlendirme konusunda giderek daha sabırsız ve açgözlü hale geldiklerine işaret ediyor:

Parti aygıtı ve üst kademe şimdiden “biz” (sağlıklı güçler) ve “onlar” diye bölünmüş durumda; “onlara” artık “Moskviç” ya da “Volga” yeterli gelmiyor, Mercedes’e binmek istiyorlar.

Kendisi de Stalinist bürokratik aygıtın bir dişlisi olan Çernyayev bu gözlemlerini Marksist temelde bütünlüklü bir perspektife dayanarak tahlil etmekten uzak olsa da Sovyet bürokrasisinin işçi devletini kendi ayrıcalıklarını genişletirken nasıl kemirip çürüttüğüne dair somut ve çarpıcı örnekler sunuyor. Çernyayev’in notları bu açıdan önem taşıyor.

Lev Trotskiy, Çernyayev’in günlüğüne bu notları düşmesinden tam 36 yıl önce, 1936’da yayımlanan İhanete Uğrayan Devrim adlı eserinde, bürokratik yozlaşma sürecini ve ona eşlik eden toplumsal eşitsizlik ile çelişkilerin yol açtığı tehlikeli sonuçları şu sözlerle dile getirmişti:

“Aktivistler” için limuzinler, “kadınlarımız” için lüks parfümler, işçiler için margarin; elitler için “lüks” mağazalar, plebler için ise vitrinlerin arkasından seyredilen iştah kabartıcı yiyecekler; böyle bir sosyalizm, kitlelere kapitalizmin makyajlanmış bir versiyonundan başka bir şey gibi görünemez – ve bu konuda pek de haksız sayılmazlar. “Genelleşmiş yoksulluk” temeli üzerinde, temel geçim araçları için verilen mücadele, geçmişin tüm pisliklerini yeniden hortlatma tehdidi taşımakta ve her adımda bunu kısmen de olsa gerçekleştirmektedir. (Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, s. 103).                                                                                                                          

1980'li yılların başlarında Ukrayna'nın Sumi bölgesinde bir öğretmen işinden evine dönerken (Fotoğraf: Valeriy Reşetniak)

Aynı zamanda bkz.: 

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (1): Bürokratik planlamanın sefaleti

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (2): Sibirya’yı emperyalist güçlere satmak

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (3): Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii

The Kremlin bureaucracy’s “Potemkin” vehicles

Gün Benderli’s [*] work, A Cuisine of Exile [Sofralar ve Anılar] – which, I believe, has yet to receive the attention it truly deserves – employs a highly original narrative technique. It defies the conventions of the traditional memoir format; at least, I’ve never encountered anything quite like it. In the book, Benderli’s personal recollections, the spirit of the era, its emotions, friendships, and political conflicts are interwoven with the meals shared and recipes presented. Within this unconventional structure, the meals and recipes are far more than mere backdrop: they emerge as elements that preserve memory, shape human connections, and often suggest what cannot be openly expressed. It is, indeed, a remarkably engaging and thought-provoking book.

In her book, Benderli shares a revealing anecdote that exposes the weaknesses of the Soviet automotive sector and, more broadly, of Stalinist-style bureaucratic planning. This modern-day “Potemkin Village” tale [**] closely mirrors the observations I put forward in a short article entitled The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive, published on 20 July 2025. That piece was based on an entry from Anatoly Chernyaev’s 1972 diary.

But rather than prolong the introduction, I’ll let Benderli speak for herself:

It was just the beginning of the 1970s. One evening, quite out of the blue, Bianca — who by then had been living in Italy for many years — knocked on our door. On her way back from Moscow to Italy, she had been forced to spend the night in Budapest, and despite the late hour, she had left her hotel just to see us. She was visibly agitated and uneasy. That night, she revealed the reason for her journey — a reason that astonished us and had been kept as closely guarded as a state secret.

Togliatti, 1972 - coming off the VAZ-2101 assembly line.

Some may recall that there was once an automobile factory in the Soviet Union named after Palmiro Togliatti, one of the most prominent figures in the history of the Italian Communist Party. Established jointly with Italy’s FIAT group under the name “Togliatti Works,” the plant was intended to produce cars based on FIAT models. We knew this – and for those of us living in Hungary, where it took years of waiting to buy a car, it was very welcome news indeed. Production was said to have begun at the plant; the very date when the first car would roll off the assembly line had even been announced. These vehicles were to be sold under the name Zhiguli in Eastern Europe and Lada in Western Europe. A full-blown propaganda campaign celebrating the success was launched across the Soviet Union to mark the occasion. At the time, such achievements were highly prized; not only were the underlying problems ignored, they weren’t even mentioned. Instead, the regime’s myth of superiority was kept alive with fabricated triumphs. Mind you, it's not as if things are seriously examined at their root today either — but that’s not our concern right now. Let’s stick to the FIAT-based Ladas. While the propaganda machine gathered unstoppable momentum, it became clear that the cars wouldn’t leave the factory on the promised date: production simply couldn’t keep up. Some officials began to panic. What to do? Rather than explain the situation or its causes, they fell back on the usual method — deception. Following an initiative by the Soviet side, meetings were held between the executives of Italy’s FIAT group and the Soviet Togliatti plant. A decision was made: a few FIAT cars would be shipped from Italy to the Soviet Union, rebadged as “Ladas,” and rolled out from the Togliatti Works on the announced date as if they had been produced there.

As it turned out, Bianca — the one who had knocked on our door that evening — was acting as the interpreter for one of the FIAT officials tasked with delivering the cars to the Soviet Union. They had been through all sorts of adventures along the way, and since their return route passed through Budapest, she simply couldn’t leave without stopping by to see us.” (Gün Benderli, Sofralar ve Anılar, Sözcükler Yayınları, Istanbul, 2012, pp. 201–202.)

What is recounted here is a modern-day Potemkin Village story — one that crystallises the bureaucratic and symbolic weight the Stalinist regime placed on “success” as it appeared on paper. It is a tale — bordering on farce — of Potemkin vehicles, in which the token existence of the automobile (that is, of “production”, of “achievement”) on paper mattered more than whether it had actually been built; where the appearance of sticking to the plan trumped actual output; where, in short, the reality of the plan mattered more than the plan's alignment with reality.

[*] Gün Benderli (b. 1930, Istanbul): In the late 1940s, Benderli supported the Communist Party of Turkey and took part in campaigns advocating for the release of Nâzım Hikmet from prison. Facing political persecution, she emigrated to Paris in 1950 and later settled in Budapest. She left her law studies at the Sorbonne to begin working as a Turkish-language broadcaster for Budapest Radio — a role she held, with some interruptions, until the station’s Turkish service was shut down following the regime change in Hungary. Benderli made significant contributions as a translator, introducing major figures of Hungarian literature to Turkish readers. She has published four memoirs: Su Başında Durmuşuz (2003), Sofralar ve Anılar (2012), Giderayak – Anılarımdaki Nâzım Hikmet (2020), and Yazı Kalır – Anılarımdaki Budapeşte Radyosu (2024). She was also part of the four-person team that compiled the Turkish-Hungarian Dictionary. Benderli continues to live and work in Hungary.

[**] Potemkin Village: The expression stems from a legend dating back to the 18th century, during Empress Catherine II’s journey to Crimea. It is said that Grigory Potemkin, then governor of the region, had fake villages erected to give the illusion of prosperity where none actually existed. Over time, “Potemkin Village” has come to symbolise elaborate façades of progress or success — constructed to conceal or distort reality.

See also:

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (1): The poverty of bureaucratic planning

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (2): Selling off Siberia to the imperialist powers

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (3): The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive

Magnitogorsk Iron and Steel Production Complex: A microcosm of the structural problems of Soviet industry

Kremlin bürokrasisinin “Potemkin” arabaları

Gün Benderli’nin [*] bugüne dek hak ettiği ilgiyi görmediğini düşündüğüm Sofralar ve Anılar başlıklı eseri, bildik anı kitabı kalıplarının dışına çıkan, en azından benim şimdiye dek benzerine rastlamadığım, çok özgün bir anlatım tekniğine sahip. Kitapta Benderli’nin tanıklıkları, dönemin ruhu, duyguları, dostlukları ve politik çatışmaları; kurulan sofralar ve yemek tarifleriyle harmanlanarak aktarılıyor. Bu alışılmadık kurgu içinde sofralar ve tarifler yalnızca bir dekor değil; belleği diri tutan, ilişkileri şekillendiren, çoğu zaman da söylenemeyeni ima eden unsurlar olarak öne çıkıyor. Gerçekten ilginç ve okunmaya değer bir kitap.

Benderli, kitabında Sovyet otomotiv sektörünün ve genel olarak Stalinist bürokratik planlamanın zaaflarını gözler önüne seren semptomatik bir anekdota yer veriyor. Aktardığı bu bir tür modern “Potemkin Köyü öyküsü” [**], 15 Temmuz 2025’te yayımladığım Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii başlıklı kısa yazıda Anatoliy Çernyayev’in 1972 yılı günlüğüne düştüğü bir nottan yola çıkarak dile getirdiğim tespitlerle büyük ölçüde örtüşüyor.

Lafı fazla uzatmadan sözü Benderli’ye bırakayım:

Yetmişli yılların hemen başındaydı. O sıralarda artık uzun zamandır İtalya’da yaşayan Bianca hiç beklemediğim bir akşam kapımızı çaldı. Moskova’dan İtalya’ya dönerken Budapeşte’de gecelemek zorunda kalınca vaktin geç olmasına rağmen bizi görebilmek için otelinden çıkıp gelmiş. Oldukça huzursuz ve sinirliydi. O gece yolculuğunun bizi hayretten hayrete düşüren ve bir devlet sırrı gibi gizli tutulan nedenini anlattı.

Togliatti, 1972 - Vaz 2101 üretim bandından çıkıyor.

Bir zamanlar Sovyetler Birliği’nde, İtalyan Komünist Partisi’nin gelmiş geçmiş en ünlü yöneticilerinden biri olan Palmiro Togliatti’nin adını taşıyan bir otomobil fabrikası olduğunu belki bilenler vardır. İtalyan FIAT işletmeleriyle ortaklaşa olarak Sovyetler Birliği’nde Togliatti İşletmeleri adıyla kurulan bu fabrikada FIAT modeli araba imalatı yapılacaktı. Bunu biliyorduk ve bir araba satın alabilmek için senelerce sıra beklemek gereken Macaristan’da yaşayanlar için bu çok sevindirici bir haberdi. Fabrikada üretimin başladığı söyleniyordu, hatta Doğu Avrupa pazarlarına JİGULİ Batı Avrupa’ya ise LADA adıyla sürülecek olan arabaların ilkinin fabrikadan hangi tarihte çıkacağı bile ilan edilmiş, Sovyetler Birliği’nde bu münasebetle yoğun bir başarı propagandası başlamıştı. O sıralarda bu türden başarılara büyük önem veriliyor, temeldeki olumsuzlukların araştırılması şöyle dursun bunlardan söz bile edilmiyor yapay birtakım başarılarla rejimin üstünlüğü efsanesi sürdürülüyordu. Hoş bugün de meselenin köküne inildiği söylenemez ya, konumuz bu değil şimdi. Biz kalalım FIAT tipi LADA arabalarda. Bir taraftan başarı propagandası almış başını giderken bakıyorlar ki arabalar, ilan edilen tarihte fabrikadan çıkmayacak, imalat o tarihe yetişmeyecek. Birilerinin etekleri tutuşuyor, ne yapsınlar şimdi? Durumu ve nedenlerini açıkça anlatmak yerine alışılmış metoda, yani hileye, aldatmacaya başvuruyorlar. Sovyet tarafının girişimi üzerine İtalya’daki FIAT işletmesiyle Sovyetler Birliği’ndeki Togliatti işletmeleri yöneticileri arasında yapılan temaslar sonucunda, İtalya’dan birkaç FIAT marka arabanın Sovyetler Birliği’ne götürülmesine ve üzerlerine "LADA" markası vurularak, ilan edilen tarihte Togliatti İşletmelerinden orada imal edilmiş gibi çıkmasına karar veriyorlar.

İşte o akşam kapımızı çalan Bianca, arabaları Sovyetler Birliği’ne götüren FIAT sorumlularından birinin tercümanıymış, yollarda türlü maceralardan geçmişler, dönüşleri Budapeşte yoluyla olunca bize uğramadan yapamamış.” (Gün Benderli, Sofralar ve Anılar, Sözcükler Yayınları, İstanbul, 2012, s. 201-2).

Anlatılan, Stalinist rejimin kâğıt üzerindeki “başarı”ya yüklediği bürokratik ve simgesel anlamın somutlaştığı bir tür modern Potemkin Köyü hikâyesidir. Otomobilin –yani “üretimin”, yani “başarının”– kâğıt üzerindeki varlığının, onun gerçekten üretilip üretilmediğinden daha önemli olduğu; plana sadık kalındığı izlenimini vermenin fiilî üretimin önüne geçtiği; bir başka deyişle, planın gerçekliğinin, gerçeğin planla uyuşmasından çok daha değerli olduğu, tirajı-komik bir Potemkin arabalar hikâyesi.

[*] Gün Benderli (d. 1930, İstanbul): 1940’lı yılların sonlarında Türkiye Komünist Partisi’ne ve Nâzım Hikmet’in tahliyesine yönelik faaliyetlere destek veren Benderli, politik baskılar nedeniyle 1950’de Paris’e, ardından Budapeşte’ye göç etti. Sorbonne’da sürdürdüğü hukuk eğitimini yarıda bırakıp Budapeşte Radyosu’nda Türkçe yayıncılık yapmaya başladı. Bu görevini, bazı kesintilerle birlikte, Macaristan’daki rejim değişikliğinden sonra Türkçe yayınlar kapatılana kadar sürdürdü. Macar edebiyatının önde gelen isimlerini Türkçeye kazandıran önemli çeviriler yaptı. Anı türünde ise dört eseri bulunuyor: Su Başında Durmuşuz (2003), Sofralar ve Anılar (2012), Giderayak – Anılarımdaki Nâzım Hikmet (2020) ve Yazı Kalır – Anılarımdaki Budapeşte Radyosu (2024). Ayrıca, Türkçe–Macarca sözlük hazırlayan dört kişilik ekibin bir üyesidir. Halen Macaristan’da yaşamakta ve üretmeye devam etmektedir.

[**] Potemkin Köyü: Aslen 18. yüzyılda, Çariçe II. Katerina’nın Kırım’a yaptığı seyahat sırasında, bölge valisi Grigori Potemkin’in, gerçekte var olmayan bir refah görüntüsü sunmak amacıyla sahte köyler inşa ettirdiği rivayetine dayanır. Zamanla “Potemkin Köyü”, gerçeği gizlemek ya da çarpıtmak amacıyla oluşturulan yapay başarı ve ilerleme vitrinlerini tanımlayan bir metafora dönüşmüştür.

Aynı zamanda bkz.: 

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (1): Bürokratik planlamanın sefaleti

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (2): Sibirya’yı emperyalist güçlere satmak

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (3): Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (4): Kıtlık, kolera ve Stalinist bürokrasinin yazlık sarayları

Magnitogorsk Demir Çelik Üretim Kompleksi: Sovyet sanayiinin yapısal sorunlarının bir mikrokozmosu

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (3)

The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive

In his diary entry dated 21 April 1972, Anatoly Chernyaev recounts a striking anecdote. During a meeting with Alexei Kosygin, the then Chairman of the Council of Ministers of the Soviet Union, a senior Renault executive offered the following remarkable assessment of the country’s automotive industry:

“Excuse me, but the cars manufactured by ‘Moskvich’ and in Izhevsk are at the level of cars that we produced 15 years ago.”

[The Moskvich was a car brand manufactured in the Soviet Union from the 1940s onwards and widely used across the Eastern Bloc. Izhevsk, located in the Udmurtia region, was a major industrial city where both passenger cars and military vehicles were produced. The Moskvich 412 was also manufactured at the car plant in this city.]

Moskvich 408 – Soviet automobile advertisement photo, 1970s.

These remarks, of course, went far beyond a mere technical comparison between cars produced in France and the Soviet Union. Embedded in the Renault executive’s assessment was a tacit scorn for all the Soviet Union’s claims, rooted in its bureaucratically planned economic system, concerning technological and industrial advancement.

Some car models manufactured in the Soviet Union -much like many other supposedly advanced products of the period- appeared on paper to meet contemporary specifications: OHC engines, disc brakes, and export-grade safety certifications. [*] Yet models such as the Moskvich 412 consistently fell short of their Western counterparts in terms of production consistency, material quality, and overall driving experience.

In 1972, when the Renault executive made these remarks, the Stalinist regime was still capable -despite its failure to achieve quality in the automotive sector- of imitating form. From an outsider’s perspective, cars produced in the Soviet Union -some of which resulted from cooperation with Fiat- did not appear significantly inferior in design to those manufactured in advanced capitalist countries. Yet the gulf between them never closed, despite the vast resources channelled into the sector, especially during the 1970s. By the 1980s, for instance, the Lada Samara (VAZ-2108) was still being fitted with carburettor engines, while car manufacturers in advanced capitalist nations had long since adopted fuel injection technology.

Thus, by the latter half of the 1970s and throughout the 1980s, Soviet cars came to represent more than just a means of transport. They became mobile symbols - enduring reminders of both the system’s deepening internal contradictions and the groundlessness of the Stalinist bureaucracy’s claim that, by pursuing national autarky within the capitalist world economy, it could swiftly outpace the imperialist nations.

[*] A clear double standard characterised Soviet automobile production: while efforts were made to maintain higher quality for export-bound vehicles, markedly lower standards were applied to those intended for the domestic market.

See also: 

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (1): The poverty of bureaucratic planning

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (2): Selling off Siberia to the imperialist powers

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (4): Famine, cholera, and the summer retreats of the Stalinist bureaucracy

Magnitogorsk Iron and Steel Production Complex: A microcosm of the structural problems of Soviet industry

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (3)

Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii

Anatoliy Çernyayev, 1972 yılına ait günlüğünde 21 Nisan günü için aldığı notlarda dikkat çekici bir anekdota yer veriyor. Bir üst düzey Renault yöneticisi, dönemin Sovyetler Birliği Başbakanı Aleksey Kosigin ile yaptığı görüşmede, ülkenin otomotiv sanayiine dair şu çarpıcı değerlendirmeyi dile getirmiş:

“Affedersiniz ama Moskviç’in ve İjevsk’te üretilen otomobillerin seviyesi, bizim 15 yıl önce ürettiğimiz araçların seviyesinde.”

[Moskviç, Sovyetler Birliği’nde 1940’lardan itibaren üretilen ve Doğu Bloku ülkelerinde yaygın olarak kullanılan bir otomobil markasıydı. İjevsk ise hem hafif otomobillerin hem de askeri araçların üretildiği, Udmurtya bölgesinde yer alan önemli bir sanayi kentiydi. Moskviç 412, bu kentteki otomobil fabrikasında da üretilmişti.]

Moskviç 408 - Sovyet otomobil reklam fotoğrafı, 1970'ler.

Bu sözler, elbette yalnızca Fransa’da ve Sovyetler Birliği’nde üretilen otomobillerin teknik olarak karşılaştırılmasından ibaret değildi. Renault yöneticisinin bu saptamasında, Sovyetler Birliği’nde bürokratik planlamaya dayalı ekonomik yapının teknolojiye ve endüstriyel gelişmeye dair tüm iddialarına yönelik bir küçümseme de gizliydi.

Sovyetler Birliği’nde üretilen bazı otomobil modelleri –tıpkı aynı dönemde ileri teknolojilerle üretilen birçok başka ürün gibi– kâğıt üzerinde çağdaş donanımlara sahipti: örneğin OHC motorlar, disk frenler ya da ihracata yönelik güvenlik sertifikaları [*]. Ne var ki Moskviç 412 gibi modeller, üretim tutarlılığı, malzeme kalitesi ve sürüş deneyimi açısından Batılı muadillerinin daima gerisinde kaldı.

Renault yöneticisinin bu sözleri sarf ettiği 1972 yılında, Stalinist rejim otomotiv sanayiinde kaliteyi yakalayamıyor olsa da en azından hâlâ biçimi taklit edebiliyordu. Dışarıdan bakıldığında, Sovyetler Birliği’nde üretilen otomobiller –ki bu üretimin bir bölümü Fiat’la yapılan iş birliğine dayanıyordu– biçimsel olarak gelişmiş kapitalist ülkelerin otomobillerinden çok da geri görünmüyordu. Ancak aradaki uçurum sektöre özellikle 1970’li yıllarda çok büyük kaynak ayrılmasına rağmen hiç kapanmadı. Örneğin, 1980'li yıllara gelindiğinde, Lada Samara (VAZ-2108) hâlâ karbüratörlü motorlarla üretilirken, gelişmiş kapitalist ülkelerde otomobil şirketleri çoktan enjeksiyon teknolojisine geçmişti.

Bu nedenle, Sovyet otomobilleri 1970’lerin ikinci yarısında ve 1980’lerde yalnızca birer ulaşım aracı değil hem sistemin derinleşmekte olan iç çelişkilerini hem de Stalinist bürokrasinin kapitalist dünya ekonomisi içinde ulusal otarşiyi temel alarak emperyalist ülkeleri hızla geride bırakma iddiasının ne denli temelsiz olduğunu hatırlatan, mobil simgeler hâline geldiler.

[*] Sovyet otomobil üretiminde böyle bir bariz çifte standart söz konusuydu: ihraç edilmesi amaçlanan ürünlerin kalitesi yüksek tutulmaya çalışılırken, iç pazar için daha düşük standartlar uygulanıyordu.

Aynı zamanda bkz.: 

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (1): Bürokratik planlamanın sefaleti

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (2): Sibirya’yı emperyalist güçlere satmak

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (4): Kıtlık, kolera ve Stalinist bürokrasinin yazlık sarayları

Magnitogorsk Demir Çelik Üretim Kompleksi: Sovyet sanayiinin yapısal sorunlarının bir mikrokozmosu

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (2)

Selling off Siberia to the imperialist powers[*] 

Nixon and Brezhnev - Moscow (1972)

Anatoly Chernyaev recorded a striking debate in his 1972 diary, held on 8 April at a meeting of the Communist Party of the Soviet Union (CPSU) Politburo. The exchange took place shortly before Nixon’s much-publicised visit to Moscow. At the meeting, which centred on a draft trade and economic cooperation agreement being negotiated with the United States, particular attention was drawn to provisions envisaging the exploitation of Siberia’s vast energy resources through the capital and technology of major imperialist powers such as the USA and Japan. This debate is both significant and revealing, as it illustrates the chronic economic weaknesses of the Stalinist regime -weaknesses that were gradually deepening into a full-blown crisis- and the ideological-economic tensions they triggered within the Politburo.

This internal debate, held at the very command centre of the Stalinist bureaucracy, casts light on the contradiction between the regime’s claim to superpower status and its pressing -indeed insatiable- need for Western technology and hard currency. As such, it helps illuminate some of the underlying dynamics that would ultimately lead to the regime’s collapse.

Nikolai Podgorny

Podgorny [**] took the floor first: “It is inappropriate for us to get involved in these deals, with gas and oil pipelines. As if we are planning to sell off the whole of Siberia; plus, it makes us look technologically helpless. Can’t we do the same things ourselves, without foreign capital?!" 

 

Brezhnev invited Baibakov [***] to explain. The latter calmly approached the microphone, barely suppressing an ironic smile. And he began to speak, providing from memory dozens of numbers, calculations, and comparisons. Clearly and professionally. 

 

1. We have nothing to sell for hard currency. Only timber and pulp. This is not enough, plus we are selling it at a large loss for us. We also cannot ride forward only on the sale of gold. And it would be dangerous in the current world monetary situation, there is little prospect for success this way. 

2. The Americans, the Japanese, and others are interested in our oil, or even better – gas. The fuel balance in the U.S. will become increasingly strained. Their imports will grow, and they prefer to receive liquefied natural gas. They are offering:

a. To build a gas pipeline from Tyumen to Murmansk, and there a gas liquefying plant, and from there – on the ships;

b. Construct a pipeline from Vilyuysk through Yakutsk to Magadan.

The latter option is better for us. It will pay off in seven years. All equipment for construction and operation will be theirs.

Nikolai Baibakov

If we refuse, we will not be able to even approach the Vilyuysk reserves for at least 30 years. Technologically we could lay down the pipeline ourselves. But we have no metal for pipes, nor for machines or other equipment.

3. Sakhalin. The Japanese are offering to set up oil extraction from the bottom of the ocean. But we do not have the equipment for this. There is one machine, a Dutch one, that is operating in the Caspian Sea.

Podgorny: “There are strong winds in Sakhalin, they will topple all the constructions.” 

Baibakov barely suppresses a smirk: “Nikolai Viktorovich, Sakhalin is big, these are strong winds in the north, and no strong winds in the south. And then, let the Japanese worry about these winds, but for some reason they don’t seem to mind.”

Baibakov’s dispassionate presentation of the data laid bare the harsh economic realities facing the Soviet Union in the early 1970s. Apart from petroleum, natural gas, gold, and raw or semi-processed materials (timber and wood pulp) - often sold at a loss - the country had no industrial products competitive enough on global markets to generate significant hard currency. What’s more, the USSR was incapable of carrying out even some of the most basic infrastructure projects using its own resources.

The pipeline proposal for the Vilyuyisk region, raised by Baibakov at the time, only materialised in the 2000s - that is, after the collapse of the Soviet Union - with the launch of the 'Eastern Gas Pipeline' project. Similarly, the development of Sakhalin’s oil reserves became possible only in the 1990s, after the fall of the Stalinist regime, through joint ventures with Western companies such as Exxon and Shell.

[*] The title is mine.

[**] Nikolai Viktorovich Podgorny (1903–1983): Member of the CPSU Politburo (1960–1977) and Chairman of the Presidium of the Supreme Soviet of the USSR (effectively Head of State, 1965–1977). Although a prominent figure during the Brezhnev era, he was known for his ideological scepticism regarding economic cooperation with the West, as well as for his power struggle with Brezhnev. He was removed from all posts in 1977.

[***] Nikolai Konstantinovich Baibakov (1911–2008): One of the USSR’s foremost economic planners and energy specialists.

See also: 

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (1): The poverty of bureaucratic planning

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (3): The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (4): Famine, cholera, and the summer retreats of the Stalinist bureaucracy

Magnitogorsk Iron and Steel Production Complex: A microcosm of the structural problems of Soviet industry

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (2)

Sibirya’yı emperyalist güçlere satmak[*] 

Nixon ve Brejnev - Moskova (1972)

Anatoliy Çernyayev, 1972 yılına ait günlüğüne 8 Nisan'da Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) Politbürosu'nda yaşanan çarpıcı bir tartışmayı kaydetmiş. Tartışma, Nixon'ın ünlü Moskova ziyaretinin hemen öncesinde yaşanmış. ABD ile imzalanması gündemde olan bir ticaret ve ekonomik iş birliği anlaşması taslağının görüşüldüğü toplantıda, Sibirya’nın devasa enerji kaynaklarının ABD ve Japonya gibi büyük emperyalist güçlerin sermaye-teknolojisiyle işletilmesini öngören maddeler, tartışmanın odağında yer almış. Tartışma, Stalinist rejimin adım adım derin bir krize dönüşmekte olan kronik ekonomik zaaflarına ve bu zaafların Politbüro'da yol açtığı ideolojik-ekonomik gerilimlere örnek oluşturması bakımından önemli ve ilginç.

Stalinist bürokrasinin kumanda merkezinde yaşanmış olan bu iç tartışma, SSCB’deki Stalinist rejimin "süper güç olma" iddiasıyla "teknoloji/döviz" ihtiyacı -hatta açlığı- arasındaki çelişkiye ve dolayısıyla, rejimin nihai çöküşünün kimi dinamiklerine ışık tutuyor.

Nikolay Podgorniy

Podgorniy [**] ilk sözü aldı: “Gaz ve petrol boru hatlarıyla ilgili bu tür anlaşmalara dahil olmamız doğru değil. Sanki bütün Sibirya’yı satmayı planlıyormuşuz gibi bir izlenim doğuyor; üstelik bu bizi teknolojik açıdan aciz gösterir. Yabancı sermaye olmadan biz de aynı işleri yapamaz mıyız?!”

Brejnev, açıklama yapması için Baybakov’u [***] davet etti. Baybakov, yüzünde beliren ironik gülümsemeyi güçlükle bastırarak, sakin adımlarla mikrofona yaklaştı. Ardından hafızasından düzinelerce rakam, hesaplama ve karşılaştırma sıralayarak konuşmaya başladı — son derece açık ve profesyonel bir üslupla.

1. Döviz karşılığında satabileceğimiz neredeyse hiçbir şey yok; sadece kereste ve kâğıt hamuru. Bu yetmez, üstelik bunları da kendi açımızdan büyük zararla satıyoruz. Sadece altın satışına dayanarak yol alamayız. Üstelik mevcut dünya para sistemi düşünüldüğünde, bu yol hem riskli hem de başarı şansı son derece düşük.

2. Amerikalılar, Japonlar ve diğer ülkeler bizim petrolümüze, hatta daha da önemlisi doğal gazımıza ilgi duyuyor. ABD’deki yakıt dengesi giderek daha da bozulacak. İthalatları artacak ve sıvılaştırılmış doğal gaz almayı tercih ediyorlar. Şu teklifleri sunuyorlar:

a. Tyumen’den Murmansk’a bir doğal gaz boru hattı inşa etmek, Murmansk’ta bir sıvılaştırma tesisi kurmak ve buradan gazı gemilerle taşımak;

b. Vilyuyisk’ten, Yakutsk üzerinden Magadan’a uzanan bir boru hattı inşa etmek.

İkinci seçenek bizim açımızdan daha avantajlı. Yedi yıl içinde kendini amorti edecek. İnşaat ve işletme için gerekli tüm ekipmanı onlar temin edecek.

Nikolay Baybakov

Eğer teklifi reddedersek, Vilyuyisk rezervlerinin yanına en az 30 yıl boyunca yaklaşmamız bile mümkün olmayacak. Teknolojik açıdan boru hattını kendimiz döşeyebiliriz. Ancak ne boru ne makine ne de diğer ekipmanlar için yeterli metalimiz mevcut.

3. Sahalin. Japonlar, okyanus tabanından petrol çıkarmaya yönelik bir sistem kurmayı teklif ediyor. Ancak elimizde bunun için gerekli ekipman yok. Hazar Denizi’nde çalışan, Hollanda yapımı tek bir makine var.

Podgorniy: “Sahalin’de rüzgarlar çok serttir, bütün yapıları devirir.”

Baybakov, gülümsemesini güçlükle bastırdı: “Nikolay Viktoroviç, Sahalin büyük bir yer; kuzeyde rüzgârlar serttir ama güneyde esinti bile olmaz. Kaldı ki, bu rüzgârları düşünmesi gereken taraf Japonlar. Ama nedense, pek dert ediyorlarmış gibi de görünmüyorlar.”

Baybakov’un soğukkanlı bir yaklaşımla sıraladığı bu veriler, 1970'lerin başında Sovyetler Birliği'nin ekonomik gerçekliğini tüm çıplaklığıyla ortaya koyuyordu. Ülkenin petrol, doğalgaz, altın ve çoğu durumda zararına satılan hammadde ve yarı mamul (kereste ve kâğıt hamuru) dışında dünya pazarlarında rekabet edebilecek, döviz getirisi yüksek hiçbir sanayi ürünü yoktu. Üstelik SSCB kimi en temel altyapı projelerini kendi imkanlarıyla yürütebilecek durumda da değildi.

Baybakov'un o günlerde sözünü ettiği Vilyuyisk bölgesine yönelik boru hattı önerisi, ancak 2000'li yıllarda, yani Sovyetler Birliği'nin çöküşünden sonra "Doğu Gaz Boru Hattı" projesiyle hayata geçebildi. Benzer şekilde, Sahalin petrolünün geliştirilmesi de 1990'larda, Stalinist rejim çöktükten sonra, Batılı şirketlerle (Exxon ve Shell) yapılan ortaklıklar sonucunda mümkün oldu.

[*] Başlık bana ait.

[**] Nikolay Viktoroviç Podgorniy (1903–1983): SBKP Politbüro üyesi (1960-1977) ve SSCB Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı (Devlet Başkanı, 1965-1977). Brejnev döneminde güçlü bir figür olmasına rağmen, Batı ile ekonomik iş birliğine ideolojik şüpheyle yaklaşması ve Brejnev ile yaşadığı güç mücadelesiyle bilinir. 1977'de tüm görevlerinden uzaklaştırıldı.

[***] Nikolay Konstantinoviç Baybakov (1911–2008): SSCB’nin önde gelen ekonomi planlamacısı ve enerji uzmanı.

Aynı zamanda bkz.: 

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (1): Bürokratik planlamanın sefaleti

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (3): Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (4): Kıtlık, kolera ve Stalinist bürokrasinin yazlık sarayları

Magnitogorsk Demir Çelik Üretim Kompleksi: Sovyet sanayiinin yapısal sorunlarının bir mikrokozmosu

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (1)

The poverty of bureaucratic planning[*]

Leonid Brezhnev

In his diary entry dated 31 December 1972, Anatoly Chernyaev recounts that a Central Committee Plenum was held shortly before the 50th anniversary of the founding of the Soviet Union. Speaking at the Plenum, the Chairman of Gosplan, Baibakov (1911–2008), stressed that the planned targets for 1972 had fallen well short and that the targets set for 1973 likewise appeared unachievable. He also added that there was no clear way out of the situation.

Following Baibakov’s delivery of this grim news to the Plenum delegates, Leonid Brezhnev (1906–1982), General Secretary of the CPSU, gave a lengthy speech. Chernyaev provides a summary of Brezhnev’s address in his diary:

We are not meeting the Five Year Plan in almost every aspect, with some exceptions.

People refer to last year’s weather as the reason why this is so. But this is applicable only for agriculture. Even there, we mostly overcame the difficulties. And we shouldn’t have raised panic with buying grain abroad. We would have made it. For example, there was an article in Pravda where a kolkhoz chairman in Kirovogradsk region was able to collect 2.5 tons even though his harvest burned out, while his neighbors ‘across the street’ collected only around 1 ton each. 

As for excuses about the weather in the industries… Shame on you, Comrade [Ivan Pavlovich] Kazanets, for boasting that you smelt more metal than the U.S. What about the quality of the metal? Or the fact that only 40% of every ton goes to production, compared to the American standard, and the rest is slag and chips?!

Capital construction. Unfinished projects. An old problem. We calculated that for each one of the 270,000 projects there are about… 12 workers. So if there are 70,000 workers at the Kamaz project, it means that hundreds, if not thousands, of projects have no workers at all! I propose that we freeze all projects except for the ones that were supposed to be completed in 1972-73. But we finish those!

We still get about 90 kopeks per every ruble of investment, while the Americans get the reverse (90 dollars for every dollar of investment).

They blame the suppliers. But look at the facts. Comrade [Nikolai Nikiforovich] Tarasov (Light Industry), you have a million pairs of shoes in your warehouses. Nobody will ever buy them because they are styled like galoshes. But it took raw materials to make them, which you say are in short supply. This way you could buy all the raw materials abroad and put them under the knife!

Baibakov’s group decides the plan. Because people don’t need money, they need goods. Only if we have goods, saleable (!) goods, can we get the money from the people to build blast furnaces, etc.

How do we work? In August I was at a new tire factory in Barnaul. I asked the workers, ‘You have all the new equipment, both domestic and foreign, and you have the capacity to produce 9,000 tires per day, yet you produce 5,000. Why is that?’ They replied that Minister [Viktor Stepanovich] Fedorov gave them 30 months to reach full capacity. Alright. Recently I got a note that the Barnaul factory produced 9,000 tires per day already in November – the projected capacity. In other words, they took some measures after my talk. So: 30 months and 3 months! What is going on? Laziness, irresponsibility, stupidity, or a crime?!

We are not fulfilling the main resolution of the XXIV Congress – to raise productivity and efficiency. The entire Congress and the people present here today were applauding when we spoke about the new goal of simultaneous movement along the main directions of economic development (to raise the quality of life, productivity, and defense). What do we have instead? We have not made this shift and two years have passed since the Congress, that’s half the Five Year Plan! Now Comrade Baibakov reports to us that the plan for 1972 was not met, and we won’t meet the 1973 plan either, and after that who knows what will happen.

Gosplan is being liberal, while the organizations behind it are being irresponsible. We no longer have a Gosplan in the sense of an organization that would define our strategic perspective and tightly control the course of our economy!

Following this summary, Chernyaev writes:

The reaction to this speech was telling. Brutents told me about it, he heard it from Arbatov, one of the authors of the speech. “Our group was exiting the Sverdlovsk hall,” he said, “and we happened to be next to [Pavel Dmitrievich] Borodin (director of ZIL), one of the bosses of our industry. I ask him, ‘So, what did you think?’ ‘It was a beautiful speech. You were probably the ones who made it pretty and convincing, you are good writers. Except we’ve heard it all before more than once. The speeches get nicer and nicer, while things get worse and worse.’”

He said all of this out loud, in the crowd of CC members, but it didn’t turn a single head. The others must have been occupied with similar thoughts.

While the highest-ranking Soviet bureaucrats were engaged in such discussions behind closed doors, public statements aimed at domestic and international audiences insisted that everything was on track — that even if some minor difficulties existed, they could readily be overcome with a bit of effort and diligence. Meanwhile, the leaderships of Stalinist parties loyal to the Kremlin across the globe proudly reproduced these fundamentally flawed, rosy depictions in their own publications — sometimes partly, sometimes wholly convinced of their accuracy, and almost always without a shred of critical scrutiny.

[*] The title is mine.

See also: 

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (2): Selling off Siberia to the imperialist powers

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (3): The Soviet automotive industry through the eyes of a Renault executive

Anatoly Chernyaev’s 1972 diary (4): Famine, cholera, and the summer retreats of the Stalinist bureaucracy

Magnitogorsk Iron and Steel Production Complex: A microcosm of the structural problems of Soviet industry

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (1)

Bürokratik planlamanın sefaleti[*]

Leonid Brejnev

Anatoliy Çernyayev, 1972 tarihli günlüğünde, 31 Aralık günü için tuttuğu notlarda Sovyetler Birliği’nin kuruluşunun 50. yıldönümünden hemen önce bir Merkez Komite Plenumu toplandığını anlatıyor. Plenum’da söz alan Gosplan başkanı Baibakov (1911-2008), 1972 yılı için öngörülen plan hedeflerinin ciddi biçimde gerisinde kalındığını ve 1973 hedeflerinin gerçekleştirilmesinin de mümkün görünmediğini vurgulamış. Üstelik, bu durumdan nasıl çıkılacağının belli olmadığını eklemiş.

Baibakov’un  Plenum'a katılanlara bu kötü haberleri vermesinin ardından SBKP Genel Sekreteri Leonid Brejnev (1906-1982) uzun bir konuşma yapmış. Çernyayev, günlüğünde Brejnev’in konuşmasının bir özetini veriyor:

Beş Yıllık Plan’ı, bazı istisnalar dışında, neredeyse hiçbir alanda yerine getiremiyoruz.

İnsanlar bunun sebebi olarak geçen yılki hava koşullarını gösteriyor. Ama bu sadece tarım için geçerli. O alanda bile zorlukların çoğunu büyük ölçüde aştık. Üstelik yurtdışından tahıl alarak paniğe yol açmamalıydık. Bunun üstesinden gelebilirdik. Mesela Pravda’da, Kirovogradsk bölgesindeki bir kolhoz başkanının, hasadı yanmış olmasına rağmen 2,5 ton tahıl toplayabildiği, oysa ‘karşı taraftaki’ komşularının ancak 1 ton civarında topladığı yazıyordu.”

Sanayide hava koşullarını bahane edenlere gelince… ABD’den daha fazla metal ergitmekle övündüğünüz için utanmalısınız, [İvan Pavloviç] Kazanets yoldaş. Peki ya o metalin kalitesi ne olacak? Her tonun yalnızca %40’ı üretime gidiyor, geri kalanıysa Amerikan standartlarına göre cüruf ve talaş! Bu gerçeğe ne diyeceksiniz?!

İnşaat yatırımları. Tamamlanmamış projeler. Bu eski bir sorun. 270.000 projenin her birine ortalama… 12 işçi düşüyor, diye hesapladık. Şimdi, Kamaz projesinde 70.000 işçi varsa, bu yüzlerce – hatta binlerce – projede hiç işçi olmadığı anlamına gelir! Ben, 1972-73’te tamamlanması öngörülenler dışındaki tüm projelerin dondurulmasını öneriyorum. Ama o projeleri mutlaka bitirelim!

Hâlâ her bir ruble yatırımdan ancak 90 kopek kazanıyoruz; Amerikalılar ise tam tersini başarıyor (her bir dolar yatırımdan 90 dolar kazanıyorlar).

Tedarikçileri suçluyorsunuz. Ama gelin, gerçeklere bakalım. [Nikolay Nikiforoviç] Tarasov yoldaş (Hafif Sanayi), depolarınızda bir milyon çift ayakkabı var. Kimse bunları almaz; çünkü tasarımları bildiğiniz lastik çizmeye benziyor. Oysa bunları üretmek için hammadde kullandınız — hem de kıt olduğunu söylediğiniz hammaddeleri! Bu gidişle, tüm hammaddeleri yurt dışından getirip doğrudan kıyım makinesine verseniz daha iyi!

Planı Baibakov’un ekibi yapıyor. Çünkü insanların ihtiyacı olan şey para değil, mal. Ancak elimizde gerçekten satılabilir (!) mallar olursa, halktan yüksek fırınlar vb. şeyleri inşa etmek için gerekli olan parayı alabiliriz.

Nasıl çalışıyoruz biz? Ağustos ayında Barnaul’daki yeni bir lastik fabrikasını ziyaret ettim. İşçilere sordum: ‘Yerli ve yabancı tüm yeni ekipmanlar elinizde, günde 9.000 lastik üretecek kapasiteniz var ama yalnızca 5.000 üretiyorsunuz. Neden?’ Verdikleri cevap şu oldu: Bakan [Viktor Stepanoviç] Fedorov onlara tam kapasiteye ulaşmaları için 30 ay süre tanımış. Peki, öyle olsun. Ama kısa süre önce elime bir not geçti: Barnaul fabrikası Kasım ayında zaten günde 9.000 lastik üretmeye başlamış — yani öngörülen kapasiteye sadece üç ayda ulaşılmış. Demek ki benim ziyaretimden sonra bazı adımlar atılmış. O halde: 30 ay mı, 3 ay mı?! Bu nasıl iştir? Tembellik mi, sorumsuzluk mu, aptallık mı — yoksa düpedüz bir suç mu söz konusu?!

XXIV. Kongre’nin ana kararını — yani üretkenliği ve verimliliği artırma hedefini — yerine getiremiyoruz. Kongre boyunca ve bugün burada bulunan herkes, ekonomik kalkınmanın başlıca yönlerinde (yaşam kalitesini, üretkenliği ve savunmayı artırarak) eşzamanlı ilerleme hedefinden söz ettiğimizde coşkuyla alkışlamıştı. Peki şimdi ne durumdayız? Bu dönüşümü gerçekleştiremedik. Kongre’nin üzerinden iki yıl geçti — yani Beş Yıllık Plan’ın yarısı çoktan geride kaldı! Şimdi Baibakov yoldaş bize 1972 planının tutmadığını, 1973’ün de tutmayacağını bildiriyor. Ondan sonra ne olacağını ise kimse kestiremiyor.

Gosplan liberal davranıyor, ama arkasındaki kuruluşlar tam anlamıyla sorumsuzluk içinde. Artık elimizde, stratejik perspektifimizi belirleyen ve ekonomimizin gidişatını sıkı sıkıya denetleyen bir Gosplan yok!

Çernyayev bu özeti aktardıktan sonra günlüğünde şöyle diyor:

Bu konuşmaya verilen tepki çok şey söylüyordu. Brutents bana anlattı; konuşmanın yazarlarından biri olan Arbatov’dan duymuş. “Grubumuz Sverdlovsk salonundan çıkarken,” dedi, “sanayimizin patronlarından biri olan [Pavel Dmitrieviç] Borodin’le (ZIL müdürü) tesadüfen yan yana geldik. Ona sordum: ‘Ne düşünüyorsunuz?’ ‘Konuşma çok güzeldi. Muhtemelen onu bu kadar süslü ve ikna edici hale getiren sizsinizdir, kaleminiz kuvvetli. Ama bu lafları biz daha önce de defalarca duyduk. Konuşmalar gitgide güzelleşiyor, ama işler de gitgide kötüleşiyor.’”

Bütün bunları, MK üyelerinin bulunduğu kalabalığın ortasında yüksek sesle söyledi ama kimse başını çevirip bakmadı bile. Demek ki başkalarının da aklından benzer şeyler geçiyordu.

En üst düzeydeki Sovyet bürokratları bunları konuşurken, ülke ve dünya kamuoyuna yönelik yapılan açıklamalarda her şeyin yolunda gittiği; bazı ufak tefek sorunlar yaşanıyor olsa da bunların biraz gayret ve özenle rahatlıkla çözülebileceği masalları anlatılıyordu. Dünyanın dört bir yanındaki Kremlin yanlısı Stalinist partilerin önderlikleri ise, temelleri çürük bu pembe tabloları kendi yayınlarında -kısmen ya da tamamen doğru olduğuna inanarak- hiç sorgulamadan gururla alıntılıyorlardı.

[*] Başlık bana ait.

Aynı zamanda bkz.: 

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (2): Sibirya’yı emperyalist güçlere satmak

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (3): Bir Renault yöneticisinin gözünden Sovyet otomotiv sanayii

Anatoliy Çernyayev'in 1972 günlüğünden (4): Kıtlık, kolera ve Stalinist bürokrasinin yazlık sarayları

Magnitogorsk Demir Çelik Üretim Kompleksi: Sovyet sanayiinin yapısal sorunlarının bir mikrokozmosu

Chernyaev’s 1972 diary 

Chernyaev in his home study (2012)

Anatoly Sergeyevich Chernyaev (1921–2017) was a seasoned bureaucrat who played key roles within the upper echelons of the Stalinist hierarchy in the Soviet Union for many years. In 1961, he began working in the International Department of the Central Committee of the Communist Party of the Soviet Union (CPSU). From 1972 to 1985, he served as Deputy Director of the department. During this period, the CPSU was led in turn by Brezhnev, Andropov and Chernenko, all of whom Chernyaev worked closely with. In March 1986, he became Mikhail Gorbachev’s adviser on national security and remained in the post until the Soviet Union formally dissolved.

A page from Chernyaev's diary

What most clearly set Chernyaev apart from other Stalinist bureaucrats in comparable positions was that, upon being appointed Deputy Director in 1972, he began systematically keeping a diary in which he recorded his professional life — and, at times, aspects of his personal life as well. He maintained this habit without interruption for twenty full years, until the dissolution of the Soviet Union in December 1991.

In 2004, he donated the handwritten originals, along with the typewritten transcripts prepared by his partner, Lyudmila Pavlovna Rudakova, to the National Security Archive, thereby making them publicly accessible. In the following years, volumes covering The Gorbachev Years (1985–1991) and the period from 1972 to 1976 were translated into English and published. Today, complete English translations of the diaries are available in PDF format on the website of the National Security Archive.

In recent weeks, I translated Chernyaev’s 1972 diary from English into Turkish. Over the coming days, I shall be sharing with you some of the more significant and intriguing passages I have selected from it.

Çernyayev’in 1972 günlüğü

Çernyayev, evindeki çalışma odasında (2012)

Anatoliy Sergeyeviç Çernyayev (1921–2017), uzun yıllar boyunca Sovyetler Birliği’nde Stalinist hiyerarşinin üst katmanlarında kritik roller üstlenmiş, son derece deneyimli bir bürokrattı. 1961 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) Merkez Komitesi Uluslararası Bölümü’nde çalışmaya başladı. 1972–1985 yılları arasında ise bu bölümde genel müdür yardımcılığı görevini yürüttü. Bu dönemde SBKP’nin başında sırasıyla Brejnev, Andropov ve Çernenko yer aldı; Çernyayev hepsiyle yakın bir mesai sürdürdü. Mart 1986’da Mihail Gorbaçov’un ulusal güvenlik danışmanı oldu ve Sovyetler Birliği resmen dağılana kadar da bu görevde kaldı.

Çernyayev'in günlüğünden bir sayfa

Çernyayev’i benzer konumdaki Stalinist bürokratlardan ayıran en önemli özelliği, 1972’de genel müdür yardımcılığına getirilmesiyle birlikte profesyonel yaşamını —ve yer yer kişisel hayatını da— sistematik biçimde kayda geçirerek günlük tutmaya başlamış olmasıdır. Bu günlük tutma alışkanlığını tam yirmi yıl boyunca, Sovyetler Birliği Aralık 1991’de dağılana dek kesintisiz biçimde sürdürdü.

2004 yılında, el yazması orijinaller ile partneri Lyudmila Pavlovna Rudakova tarafından daktilo edilmiş transkripsiyonları Ulusal Güvenlik Arşivi’ne bağışladı ve genel erişime açtı. Takip eden yıllarda Gorbaçov Yılları (1985–1991) ve 1972–1976 dönemine ait ciltler İngilizceye çevrilerek yayımlandı. Günümüzde Ulusal Güvenlik Arşivi’nin web sitesinden, günlüklerin tamamının İngilizce çevirilerine PDF formatında ulaşmak mümkün.

Geçtiğimiz haftalarda, Çernyayev’in 1972 yılına ait günlüğünü İngilizceden Türkçeye çevirdim. Önümüzdeki günlerde, bu günlükten önemli ve ilginç bulduğum bazı pasajları sizlerle paylaşacağım.

A homosexual Communist’s letter to Stalin

Harry Whyte

In May 1934, British communist journalist Harry Whyte (1907–1960) wrote a lengthy letter to Stalin, asking a question that few in the Soviet Union would have dared to raise at the time:

Can a homosexual be considered someone worthy of membership in the Communist Party?

Whyte, a homosexual man, was working for the Moscow Daily News in Moscow. He had moved to the Soviet Union in 1932, seeking to escape the homophobic laws in Scotland. After the October Revolution, the Soviet authorities had repealed the Tsarist laws that criminalised homosexuality in Russia, ushering in a period of relative freedom for gay people.

However, in March 1934, Whyte was deeply and justifiably disturbed to learn—through his contacts in the press—that a new law had been quietly introduced, once again criminalising male homosexuality.

In his letter to Stalin, Whyte argued that homosexuality was a natural condition and should not be treated as a crime by socialists. He cited the first edition of the Great Soviet Encyclopaedia, which criticised Western states for defining homosexuality as “an incurable condition” and for punishing it. He also quoted psychiatrists who asserted that his sexual orientation required no treatment and even invoked Engels’ views on the subject. Whyte strongly condemned the capitalist system for its oppression and stigmatisation of homosexuals.

In his letter, he emphasised that the progressive gains made in the field of homosexual rights since 1917 had been undone by this new piece of legislation [which Whyte referred to as the “7 March Law”]. He called on Stalin to explain how such a move could be justified.

The first page of Whyte’s letter

The original of Whyte’s letter was unearthed in the Soviet archives following the collapse of the Stalinist regime. A handwritten note by Stalin on the first page encapsulated his regime’s attitude towards homosexuality: 

To be archived. An idiot and a degenerate. J. Stalin.

As the darkness of the Stalinist bureaucratic counter-revolution descended like a nightmare upon the country and the global communist movement, there was also a marked regression in both the rights of homosexuals and societal attitudes towards homosexuality. Not long afterwards, the Great Soviet Encyclopaedia was revised to define homosexuality as “a shameful and criminal” condition. Maxim Gorky published a leading article in Pravda equating homosexuality with “honorary fascism” and calling for it to be “eradicated”.

As a result of this reactionary law, more than 38,000 men were convicted in the Soviet Union, and homosexuality – subjected to brutal repression – was driven underground. Homosexuals were forced to live out their identities in constant fear and anxiety, relying on secret networks to survive.

[Click here to read the full English translation of Harry Whyte’s letter to Stalin, a powerful appeal against the criminalisation of homosexuality in the Soviet Union.]