Vartan İhmalyan’ın siyasi otobiyografisi Bir Yaşam Öyküsü üzerine (1)

Vartan İhmalyan kimdir?

Vartan İhmalyan (22 Mart 1913, Konya - 29 Ocak 1987, Moskova), Gizli Türkiye Komünist Partisi (TKP) üyelerinden, Türkiye Ermenisi bir yazar, politikacı ve inşaat mühendisidir. Ressam ve TKP üyesi olan Jak İhmalyan’ın (1922-1978) ağabeyidir.

Robert Kolej Yüksek Okulu’ndan inşaat mühendisi olarak mezun olmuştur. Mesleğiyle ilgili işlerin yanı sıra çok farklı alanlarda da çalışmıştır. Bir Yaşam Öyküsü [*] adlı kitabında tezgâhtarlık, gömlekçilik, düzeltmenlik ve desinatörlük yaptığından söz eder.

“İhmal Amca” takma adıyla masallar kaleme almıştır. İlk masal kitabı Sihirli Çiçek 1967’de Bulgaristan’da Türkçe olarak yayımlanır. Türkiye’de yayımlanan ilk kitabı ise “Arkadaş Kitaplar” dizisinde çıkan Şeytan Uçurtması’dır. Diğer çocuk kitapları şunlardır: Güneşe Vurgun Çocuk, Eşek Eşekken, Boyalı Kırlangıç ve Pencereme Konmuştu.

"İhmal Amca"nın masal kitapları

İhmalyan, 1933’te, henüz 20 yaşındayken okul arkadaşı Rasih Güran’ın (1912-1972) aracılığıyla TKP’ye üye olur.

Güzel Sanatlar Akademisi’nde başladığı mimarlık eğitimini yarıda bırakmak zorunda kalır. 1937-39 yıllarında zorunlu askerlik görevini er olarak yapar. O dönemde lise mezunları Türk Ordusu’nda normalde yedeksubay olarak askere alınırken, Ermeni, Rum ve Yahudi asıllı olanlar eğitim durumlarına bakılmaksızın er olarak hizmet etmek zorundaydı.

Pek çok Ermeni, Rum ve Yahudi asıllı Türkiyeli erkek gibi Vartan İhmalyan da savaş yıllarında tekrar silâhaltına çağrılır. Ekim 1940-Mart 1941 ve Temmuz-Aralık 1941 arasında iki kez daha askerlik yapar.

Tüm bu kesintilere rağmen Robert Kolej’in yüksek kısmına kaydolur ve 1944’te mühendislik diplomasını alır.

Aynı yıl kardeşi Jak’ın siyasi polis tarafından gözaltına alınmasının ve tutuklanmasının ardından Vartan İhmalyan da sorgulanmak üzere bir süre tutuklu kalır. 1946’da yasal olarak kurulmuş olan, önderliğini Dr. Şefik Hüsnü Deymer’in (1887-1959) yaptığı Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi’ne yönelik polis operasyonunda yeniden gözaltına alınır. Üç ay sorguda tutulduktan sonra serbest bırakılır. Jak ise bir yıl hapis cezasına çarptırılır.

Ayakta Aram Pehlivanyan, Dr. Hayk Açıkgöz, Jak İhmalyan. Önde Ermeni bir asker, Barkev Şamikyan ve adını bilmediğimiz bir kişi. Harbiye Orduevi'nde hapis günler.

Vartan İhmalyan 1948 Temmuz’unda eşi ve iki arkadaşıyla birlikte İstanbul’dan vapurla Marsilya’ya, oradan trenle Paris’e gider. Amaçları, Fransa’dan hareket eden kafilelerle Sovyet Ermenistanı’na göç etmektir. Ancak Paris’e vardıklarında bu göç uygulamasının durdurulduğunu öğrenirler ve sekiz yıl boyunca Paris’te yaşamak zorunda kalırlar.

1956’da Vartan ve eşi, TKP aracılığıyla Budapeşte Radyosu’nun Türkçe servisinde görevlendirilir. Kısa süre sonra ise Macaristan’da, İhmalyan’ın “karşı-devrim” olarak nitelendirdiği 1956 ayaklanması patlak verir. Bunun üzerine Çekoslovakya’ya sığınırlar.

Prag’da Nâzım Hikmet’le karşılaşan İhmalyan, onun aracılığıyla Varşova Radyosu’na girer. Hikmet ayrıca Jak İhmalyan’ın da eşiyle birlikte Varşova’da görevlendirilmesini sağlar.

Bir süre sonra Varşova Radyosu’nun Türkçe servisi kapatılınca, TKP aracılığıyla bu kez Pekin Radyosu’nun Türkçe servisine gönderilir. 1959-61 yılları arasında burada çalışır.

Çin-Sovyet ilişkilerindeki kopuşun ardından Vartan ve Jak kardeşler, eşleriyle birlikte Moskova’ya döner. Vartan İhmalyan burada da Moskova Radyosu’nun Türkçe servisinde çalışmaya başlar.

Jak ve Vartan İhmalyan Moskova'da (Fotoğraf: Ara Güler)

1965’te İhmalyan’ın sekreteri olduğu TKP Moskova Grubu, partinin yönetimini elinde tutan “triumvira”ya (Zeki Baştımar, İsmail Bilen ve Aram Pehlivanyan) karşı muhalefet etmeye başlar. [**] Bu yıllarda TKP’nin çeşitli Stalinist ülkelerde bulunan az sayıdaki kadroları arasında gerilim giderek artar. Nihayetinde çeşitli tasfiyeler yaşanır ve triumvira Moskova Grubu’na dağılma emri verir.

Sonraki yıllarda Moskova’da yaşamayı sürdüren Vartan İhmalyan, Mayıs 1979’da bu yazı dizisinde ayrıntılı olarak ele alacağımız siyasi otobiyografisi Bir Yaşam Öyküsü’nü tamamlar. Kitabı yayına hazırlama görevi, kısa süre önce vefat eden tarihçi Mete Tunçay’a (1936-2025) verilir ve eser, İhmalyan’ın ölümünden iki yıl sonra, 1989’da Türkiye’de ilk kez yayımlanır.

[*] Vartan İhmalyan, Bir Yaşam Öyküsü, Cem Yayınevi, 3. Basım, Mart 2012, İstanbul.

[**] TKP 1965 Tartışmaları - Muhalefet Mektupları, Der.: Erden Akbulut, Sosyal Tarih Yayınları, Ocak 2011, İstanbul.

Devam edecek

Ayrıca bkz.:

İhmalyan’ın siyasi otobiyografisini yazdığı dönem

Vartan İhmalyan’ın yüzeysel izlenimciliği

Vartan İhmalyan’ın kaleminden: Aram Pehlivanyan (1)

Vartan İhmalyan’ın kaleminden: Aram Pehlivanyan (2)

Vartan İhmalyan’ın kaleminden: Aram Pehlivanyan (3)

Vartan İhmalyan’ın kaleminden: İsmail Bilen (1)