Is democratic centralism inherently authoritarian?

Trotsky, Lenin and Kamenev (1919)

The inner regime of the Bolshevik party was characterized by the method of democratic centralism. The combination of these two concepts, democracy and centralism, is not in the least contradictory. The party took watchful care not only that its boundaries should always be strictly defined, but also that all those who entered these boundaries should enjoy the actual right to define the direction of the party policy. Freedom of criticism and intellectual struggle was an irrevocable content of the party democracy. The present doctrine that Bolshevism does not tolerate factions is a myth of epoch decline. In reality the history of Bolshevism is a history of the struggle of factions. And, indeed, how could a genuinely revolutionary organization, setting itself the task of overthrowing the world and uniting under its banner the most audacious iconoclasts, fighters and insurgents, live and develop without intellectual conflicts, without groupings and temporary factional formations? The farsightedness of the Bolshevik leadership often made it possible to soften conflicts and shorten the duration of factional struggle, but no more than that. The Central Committee relied upon this seething democratic support. From this it derived the audacity to make decisions and give orders. The obvious correctness of the leadership at all critical stages gave it that high authority which is the priceless moral capital of centralism. [*]

[*] Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, s. 82.)

Çeviri:

Demokratik merkeziyetçilik doğası gereği baskıcı mıdır?

Trotskiy, Lenin ve Kamenev (1919)

Bolşevik partisinin iç rejimi demokratik merkeziyetçilik yöntemiyle karakterize edilmişti. Bu iki kavramın, yani demokrasi ve merkeziyetçiliğin bir arada kullanılması hiç de çelişkili bir yaklaşım değildir. Parti, yalnızca kendi dışındakilerle arasındaki sınırları çizmeye azami dikkati göstermekle kalmıyor, aynı zamanda bu sınırların içinde yer alan herkesin parti politikasının yönünü belirlemede gerçek bir söz hakkına sahip olmasını da sağlıyordu. Eleştiri özgürlüğü ve fikir mücadeleleri, parti içi demokrasinin vazgeçilmez unsurlarıydı. Bolşevizmin hiziplere müsamaha göstermediğine dair mevcut doktrin, gerileme döneminin bir efsanesidir. Gerçekte Bolşevizmin tarihi bir hizipler mücadelesi tarihidir. Ve gerçekten de önüne dünyayı altüst etme görevini koyan ve en cesur put kırıcıları, savaşçıları ve isyancıları bayrağı altında birleştiren hakiki bir devrimci bir örgüt, düşünsel çatışmalar, gruplaşmalar ve geçici hizip oluşumları olmadan nasıl yaşayabilir ve gelişebilir? Bolşevik önderliğin ileri görüşlülüğü çoğu zaman çatışmaları yumuşatmayı ve hizip mücadelesinin süresini kısaltmayı mümkün kıldı, ancak bundan fazlasını yapmadı. Merkez Komitesi bu coşkulu demokratik desteğe dayanıyordu. Karar alma ve emir verme cüretini de bu kaynaktan alıyordu. Tüm kritik aşamalarda benimsediği yönelişin doğruluğu, önderliğe, merkeziyetçiliğin paha biçilmez manevi sermayesi olan yüksek otoriteyi sağlıyordu. [*]

[*] Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, s. 82.)

The Nosaka Scandal

In my article "The forgotten story of Japanese communists in the Soviet Union", published on 21 March 2025, I discussed how Japanese communists residing in the Soviet Union were impacted by Stalin’s Great Terror (1936–38), drawing on the work of Japanese historian Tetsuro Kato. In this piece, once again informed by Kato’s research and other sources, I shall briefly recount how Sanzo Nosaka, one of the principal figures of the Japanese Communist Party (JKP), drove fellow party leader Kenzo Yamamoto and his wife to their deaths in the immediate aftermath of that grim period. This dramatic tale of betrayal, known as the Nosaka Scandal, remained concealed in the dark recesses of history for 53 years. It was only towards the close of the 20th century, in 1992—when Nosaka was still alive—that the truth resurfaced.

Sanzo Nosaka (1949)

Before delving into this tale of betrayal, let us briefly examine the life of Sanzo Nosaka (1892–1993), whose lifespan exceeded a century. Nosaka was a prominent figure in the Japanese communist movement. He played an active role in founding the JKP in 1922 and served as its leader for many years. Confronted with political repression in Japan, he sought refuge in the Soviet Union in late 1931. There, he worked on behalf of the Comintern (Communist International), acting not only as the JKP representative in Moscow but also as a member of the Executive Committee of the Comintern (ECCI). He was instrumental in drafting the ‘1932 Thesis’, which underpinned the ideological foundation of the JKP until 1946. Moreover, at the behest of the Comintern, he undertook intelligence operations in the United States.

In 1946, Nosaka returned to Japan, where he was elected to the Central Committee of the reconstituted JKP as well as to the lower house of the Diet (parliament). When the US occupation authorities expelled communists from Japanese politics during the Cold War, Nosaka went into hiding to evade arrest. In 1955, he resurfaced as the first secretary and leading figure of the JKP, calling for unity among communists.

Nosaka was subsequently elected to the House of Representatives in 1956, a position he held until 1977. In 1958, he was chosen as Chairman of the party's Central Committee. He retired from active politics in 1982 at the age of 90.

Kenzo Yamamoto (1892–1939), a contemporary of Nosaka, was also a significant figure in the Japanese communist movement. He had journeyed to the Soviet Union even before Nosaka, arriving in 1928, and served as the Japanese representative to the Red Trade Union International (Profintern). Following the death of Sen Katayama in 1933, he emerged as one of the foremost leaders of the Japanese communist group in the Soviet Union. He shared not only a political alliance with Nosaka but also a close personal friendship.

Kenzo Yamamoto

In 1992, Japanese journalists Akira Kato and Shunichi Kobayashi uncovered a letter written by Sanzo Nosaka, dated 22 February 1939, in archives that had been partially opened following the collapse of the Soviet Union. In this letter to the Comintern's Secretary General, Georgi Dimitrov, Nosaka detailed various suspicions regarding Kenzo Yamamoto, including that he was "an agent of Japanese imperialism". This denunciatory letter proved to be the final nail in the coffin for Yamamoto, who had been imprisoned since November 1937.

Yamamoto was executed by firing squad on 19 March 1939, shortly after Dimitrov received the denunciation letter. His wife, Matsu, was arrested and sent to a Gulag camp, where she ultimately perished. In 1963, Yamamoto and his wife were exonerated and their political reputations restored.

The discovery of Nosaka's denunciation letter in 1992 caused a great shock within the JKP. At the time, Nosaka was 100 years old and held the title of honorary chairman of the party, but he was swiftly expelled. Once revered as “the glorious face of party history,” he was now branded a “traitor and enemy of the party.” A year after his expulsion, in 1993, at the age of 101, he died in solitude and likely in disgrace.

We cannot say for certain why Nosaka penned this denunciation letter, as he never provided any explanation during his lifetime. It is possible that factors such as political jealousy, the relentless and even menacing pressures exerted by the NKVD, a desire to safeguard himself by delivering a decisive blow to a fallen comrade expected to be executed, or rumours of an affair between Yamamoto and Nosaka’s wife played a part. Whatever Nosaka's personal motivations may have been, it is clear that the noxious political and social climate engendered by Stalinist terror lay at the heart of these events.

On 6 March 1953, members of the JKP observe a minute's silence for Stalin at the party headquarters in Tokyo

Nosaka Skandalı

21 Mart 2025'te yayımladığım "Japon komünistlerin Sovyetler Birliği'ndeki kayıp hikâyesi" başlıklı yazıda, Japon tarihçi Tetsuro Kato'nun çalışmalarına dayanarak Sovyetler Birliği'nde yaşayan Japon komünistlerin Stalin'in Büyük Terörü'nden (1936-38) nasıl etkilendiğine değinmiştim. Bu yazıda ise, yine Kato'nun araştırmaları ve diğer kaynaklardan yararlanarak, bu karanlık dönemin hemen sonrasında Japon Komünist Partisi'nin (JKP) önderlerinden Sanzo Nosaka'nın, partinin diğer bir önderi Kenzo Yamamoto'yu ve eşini nasıl ölüme sürüklediğini kısaca anlatacağım. Nosaka Skandalı olarak anılan bu dramatik ihanet öyküsü, tam 53 yıl boyunca tarihin karanlık sayfaları arasında gizli kaldı. Gerçek, ancak 20'nci yüzyılın sonlarına doğru, Nosaka'nın hâlâ hayatta olduğu 1992 yılında yeniden gün yüzüne çıktı.

Sanzo Nosaka (1949)

Bu ihanet öyküsüne geçmeden önce, Sanzo Nosaka'nın (1892-1993) bir asrı aşan hayatına kısaca bir göz atalım. Nosaka, Japon komünist hareketinin önde gelen isimlerindendi. 1922'de JKP'nin kuruluşunda aktif rol oynadı ve uzun yıllar partinin liderliğini üstlendi. Japonya'daki siyasi baskılar nedeniyle 1931 sonlarında Sovyetler Birliği'ne sığındı. Burada Komintern (Komünist Enternasyonal) adına faaliyet gösterdi; Moskova'daki JKP temsilciliğinin yanı sıra, Komintern Yürütme Komitesi'nde (ECCI) görev aldı. 1946'ya kadar JKP'nin ideolojik temelini oluşturan "1932 Tezi"nin hazırlanmasında kritik bir rol oynadı. Ayrıca, Komintern'in talimatıyla ABD'de istihbarat faaliyetleri yürüttü.

1946 yılında Japonya'ya dönen Nosaka, burada yeniden kurulan JKP'nin Merkez Komitesi'ne ve aynı zamanda Diet'in (parlamento) alt kanadına seçildi. ABD'li işgal makamları Soğuk Savaş döneminde komünistleri Japon siyasetinden tasfiye edince, Nosaka tutuklanmamak için yeraltına çekildi. 1955 yılında JKP'nin birinci sekreteri ve önde gelen ismi olarak yeniden ortaya çıktı ve Komünistler arasında birlik çağrısında bulundu.

Nosaka daha sonra 1956'da Temsilciler Meclisi üyeliğine seçildi ve bu görevi 1977 yılına kadar sürdürdü. 1958'de partinin Merkez Komitesi Başkanı şeçildi. 1982'de 90 yaşında emekli oldu ve aktif siyasetten çekildi.

Nosaka ile yaşıt olan Kenzo Yamamoto (1892-1939) da Japon komünist hareketinin önemli figürlerindendi. Nosaka'dan daha önce, 1928'de Sovyetler Birliği'ne gelmiş ve Kızıl Sendikalar Enternasyonali (Profintern) bünyesinde Japon temsilcisi olarak görev yapmıştı. 1933'te Sen Katayama'nın ölümünün ardından, Sovyetler Birliği'ndeki Japon komünist grubunun en üst düzey liderlerinden biri haline geldi. Nosaka ile hem siyasi yoldaşlık hem de yakın arkadaşlık bağı vardı.

Kenzo Yamamoto

1992'de, Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla kısmen açılan arşivlerde, Japon gazeteciler Akira Kato ve Şuniçi Kobayaşi tarafından Sanzo Nosaka'nın 22 Şubat 1939 tarihli bir mektubu keşfedildi. Nosaka, Komintern Genel Sekreteri Georgi Dimitrov'a yazdığı bu mektupta, Kenzo Yamamoto hakkında "Japon emperyalizminin ajanlığı" başta olmak üzere çeşitli şüphelerini sıralıyordu. Bu ihbar mektubu, Kasım 1937'den beri tutuklu bulunan Yamamoto için tabutuna çakılan son çivi niteliğindeydi.

Yamamoto, ihbar mektubunun Dimitrov'un eline geçmesinden kısa bir süre sonra, 19 Mart 1939'da kurşuna dizilerek idam edildi. Eşi Matsu ise tutuklanarak bir Gulag kampına gönderildi ve orada hayatını kaybetti. 1963'te Yamamoto ve eşi aklandı ve siyasi itibarları iade edildi.

Nosaka'nın ihbar mektubunun 1992'de ortaya çıkması, JKP içinde büyük bir şok yarattı. O sırada 100 yaşında olan ve partinin onursal başkanlığını yürüten Nosaka, partiden ihraç edildi. Bir zamanlar "parti tarihinin şanlı yüzü" olarak anılan Nosaka, artık "hain ve parti düşmanı" ilan edilmişti. İhraç edilmesinden bir yıl sonra, 1993'te 101 yaşındayken yalnızlık ve muhtemelen utanç içinde öldü.

Nosaka'nın bu ihbar mektubunu neden kaleme aldığını kesin olarak bilmiyoruz. Hayatının sonuna dek bu konuda herhangi bir açıklama yapmadı. Siyasi kıskançlık, NKVD'nin bu yöndeki ısrarcı ve hatta tehdit içeren talepleri, zaten gözden düşmüş ve infazı beklenen birine son darbeyi vurarak kendini güvenceye alma arzusu veya Yamamoto'nun Nosaka'nın eşiyle ilişkisi olduğu yönündeki dedikodular gibi sebepler bu mektubu yazmasında etkili olmuş olabilir. Nosaka ne tür kişisel saiklerle hareket etmiş olursa olsun, bütün bu olayların temelinde Stalinist terörün yarattığı zehirli siyasi ve toplumsal atmosferin yattığı açıktır.

JKP üyeleri 6 Mart 1953'te Tokyo'daki parti merkezinde, Stalin için bir dakikalık saygı duruşunda bulunuyorlar

The forgotten story of Japanese communists in the Soviet Union

On 26 February 2025, I published an article on my blog titled “Stalin'in yabancı komünistlere yönelik katliamı”, in which I discussed the severe repression, purges, and massacres faced by foreign communists living in the Soviet Union during Stalin’s rule. On 28 February 2025, I also published an English translation of the article under the same title; “Stalin's massacre of foreign communists”. On 1 March 2025, my friend Mac Urata, who lives in Japan and had read the article, sent me a WhatsApp message. He pointed out that many Japanese communists were also affected by Stalin’s purges and drew my attention to a Japanese website on the subject (http://netizen.html.xdomain.jp/Moscow.html).

When I started reading the website Mac sent me, using its English translation via Google Translate, I realised that it contained extensive information on the repression suffered by Japanese communists living in the Soviet Union during the 1930s and 1940s. After doing some research, I discovered that the historian behind the website, Tetsuro Kato, published an article titled "The Japanese Victims of Stalinist Terror in the USSR" in the Hitotsubashi Journal of Social Studies in 2000. [*]

A Stalin banner produced by the Fukuoka District Committee of the Communist Party of Japan (1950)

In his article, Kato points out that information about the Japanese victims of Stalinist terror only came to light in 1991, following the disintegration and collapse of the Soviet Union. The primary accusation levelled against these individuals was that they were "agents of Japanese imperialism". Of course, accusations of "sabotage" and "engagement in Trotskyist activities" were also among the fabricated charges brought against them.

Although it is not possible to determine an exact figure, at least for now, the available information suggests that around 100 Japanese people lived in the Soviet Union during the 1920s and 1930s. The vast majority of them were communists who had suffered severe repression at the hands of Japan’s imperial police. Among them were also a small number of non-communist workers, intellectuals, and artists.

Although the work of Kato, along with other journalists and scholars, has shed considerable light on the situation over the years, the exact number of victims remains unknown. However, it is estimated that around 80 Japanese lost their lives during the bloody Stalinist purges. This 80 per cent rate is consistent with Nathan Steinberger’s estimates for Germans and Austrians who were killed as a result of Stalinist purges:

Between 1933 and 1936 around 6,000 people, including family members, came from Germany and Austria to the Soviet Union. It can be said with absolute certainty that 80 percent of them died. [**]

After reading Kato’s website and article, following Mac’s suggestion, I (once again) realised that relying solely on Western sources to understand the repression and purges of foreign communists in the Soviet Union during Stalin’s era is inadequate. Based on what I have read so far, I can say that the tragedy experienced by Japanese communists during the Stalinist purges has been largely overlooked in Western-centric historiography. Moreover, this led me to reflect on how the oppression faced by not only Japanese communists but also other Asian and African communists in the Soviet Union have similarly been ignored.

[*] Tetsuro Kato, "The Japanese Victims of Stalinist Terror in the USSR", Hitotsubashi Journal of Social Studies #32, Temmuz 2000.

[**] An interview with Nathan Steinberger (1997)

Japon komünistlerin Sovyetler Birliği’ndeki kayıp hikâyesi

26 Şubat 2025 tarihinde blogumda yayımladığım “Stalin'in yabancı komünistlere yönelik katliamı” başlıklı yazıda, Stalin döneminde Sovyetler Birliği’nde yaşayan yabancı komünistlerin maruz kaldığı ağır baskılara, tasfiyelere ve katliamlara değinmiştim. Bu yazının İngilizce çevirisini de 28 Şubat 2025’te “Stalin's massacre of foreign communists” başlığıyla yayımladım. Yazıyı okuyan ve Japonya’da yaşayan arkadaşım Mac Urata, 1 Mart 2025’te bana bir WhatsApp mesajı göndererek, Stalin’in tasfiyelerinden etkilenen çok sayıda Japon komünistinin de olduğunu belirtti ve bu konuda bir Japon internet sitesine (http://netizen.html.xdomain.jp/Moscow.html) dikkatimi çekti.

Mac’in gönderdiği siteyi, Google Çeviri aracılığıyla yapılmış İngilizce çevirisi üzerinden okumaya başlayınca, 1930’lu ve 1940’lı yıllarda Sovyetler Birliği’nde yaşayan Japon komünistlerin maruz kaldığı baskılar hakkında geniş bilgi içerdiğini fark ettim. Biraz araştırma yapınca, söz konusu siteyi hazırlayan tarihçi Tetsuro Kato’nun 2000 yılında Hitotsubashi Journal of Social Studies adlı dergide “The Japanese Victims of Stalinist Terror in the USSR” [*] başlığını taşıyan bir makale yayımladığını öğrendim.

Japonya Komünist Partisi'nin Fukuoka Bölge Komitesi tarafından hazırlanmış Stalin pankartı (1950)

Kato, makalesinde Stalinist teröre kurban giden Japonlarla ilgili bilgilerin ancak 1991 yılından, yani Sovyetler Birliği’nin dağılıp çökmesinin ardından gün ışığına çıktığını belirtiyor. Bu insanlara yöneltilen başlıca suçlama, “Japon Emperyalizminin ajanı” oldukları iddiasıydı. Elbette, “sabotaj” ve “Trotskist faaliyetlerde bulunmak” da yöneltilen sahte suçlamalar arasında yer alıyordu.

En azından bugün için kesin bir sayıya ulaşmak mümkün olmasa da ortaya çıkan bilgiler bir araya getirildiğinde 1920’li ve 30’lu yıllarda Sovyetler Birliği’nde yaklaşık 100 Japon’un yaşadığı anlaşılıyor. Bu insanların büyük çoğunluğu, Japonya’da imparatorluk polisinin ağır baskılarına maruz kalan komünistlerdi. Aralarında az sayıda olmakla birlikte komünist olmayan sıradan işçiler, aydınlar ve sanatçılar da bulunuyordu.

Kato’yla birlikte diğer gazeteci ve akademisyenlerin çalışmaları, yıllar içinde duruma epey ışık tutmuş olsa da kurbanların tam sayısı henüz bilinmiyor. Ancak yaklaşık 80 Japon’un kanlı Stalinist tasfiyeler sırasında hayatını kaybettiği anlaşılıyor. Yüzde 80’lik bu oran, Nathan Steinberger’in Stalinist tasfiyeler sonucu öldürülen Alman ve Avusturyalılar için verdiği oranla tutarlılık gösteriyor:

1933 ile 1936 arasında, Almanya ve Avusturya’dan Sovyetler Birliği’ne, aileleriyle birlikte yaklaşık 6.000 kişi geldi. Bunların yüzde 80’inin öldüğü kesinlikle söylenebilir. [**]

Mac’in uyarısıyla Kato’nun sitesini ve makalesini okuduktan sonra, Stalin döneminde Sovyetler Birliği’nde yabancı komünistlere yönelik baskı ve tasfiyeleri yalnızca Batılı kaynaklar üzerinden okumanın yeterli olmadığını (bir kez daha) fark ettim. Bugüne kadar okuduklarıma dayanarak, Japon komünistlerin Stalinist tasfiyeler sırasında yaşadıkları trajedinin, Batı merkezli tarih yazımında kendisine pek fazla yer bulamadığını söyleyebilirim. Ayrıca bu durum, sadece Japon komünistlerin değil, diğer Asyalı ve Afrikalı komünistlerin Sovyetler Birliği’nde maruz kaldıkları baskıların da benzer bir biçimde göz ardı edildiğini düşündürdü bana.

[*] Tetsuro Kato, "The Japanese Victims of Stalinist Terror in the USSR", Hitotsubashi Journal of Social Studies #32, Temmuz 2000.

[**] Nathan Steinberger’le söyleşi (1997)

Çeviri:

Guardian gazetesinin Esteban Volkov’la Trotskiy’in katledilişinin 72’nci yıl dönümünde yaptığı görüşme (2012)

Guardian: Kızıl Ordu'nun kurucusu Lev Trotskiy, 1929'da Sovyetler Birliği'nden sınır dışı edilmesinin ardından 1937'de Meksika'ya sığınmak zorunda kaldı.

Esteban Volkov: Dolu dolu bir hayat yaşadı. Hayatını fikirlerine ve onları gerçekleştirmeye adadı.

Guardian: 24 Mayıs 1940'ta Trotskiy’e suikast girişiminde bulunuldu.

Torunu Esteban Volkov da o sırada oradaydı.

Esteban Volkov: Ben yan odada uyuyordum ki birisi bahçeden içeri girdi. Kapıyı ittiler, kapı yere sürtünerek gıcırdadı ve bu ses beni uyandırdı. Bir siluet gördüm, ardından biri içeri girdi. Evden biri sandım, yabancı olabileceği aklıma bile gelmedi. Kısa bir süre sonra silah sesleri yankılanmaya başladı.

Ortalığa barut kokusu yayılmıştı. Kendimi yere attım ve köşede bir battaniyeye sarındım. Yatağıma da ateş ettiler, tam ortasına altı, yedi kurşun isabet etti. Neyse ki üzerim örtülüydü ve sadece hafif bir sıyrık aldım.

Üç farklı yönden ateş ettiler: Bahçe penceresinden, yatak odamdan ve ofisten. Thompson makineli tüfekle.

Evet, biz biliyorduk, dedem de biliyordu bunun çok yakında tekrar yaşanacağını. Asıl mesele, nereden gelecekleriydi. Her sabah [eşi] Natalya'ya, “Bize yaşamamız için bir gün daha bahşettiler” derdi.

Sorun, emperyalizme karşı mücadeledir. Tüm bu ülkeleri egemenlik altına alma girişimi ve doğal kaynaklarını zorla ellerinden alma çabası. Bugün, dünyanın en büyük ikinci petrol üreticisi olan Irak'ta bunun en açık örneğini görüyoruz. Peki, tüm o petrol nereye gidiyor?

Trotskiy, bu tarihi olayların en önemli aktörlerinden biriydi. Yaşadıklarının her ayrıntısını belgeleyerek ardında muazzam bir siyasi cephanelik bıraktı. Hayatının 40 yılını sosyalizm mücadelesine adadı. Önce Lenin'le birlikte devrimin hazırlığını yaptı, sonra da onu hayata geçirdi.

Devrimin ardından ve Stalin’in bürokrasisi karşısında, bu gericiliğe karşı mücadele etti ve hareketi yeniden canlandırdı. Ve işte bu mücadelenin içinde hayatını kaybetti.

Stalin’in yok etme ve öldürme saplantısı hiç dinmedi.

Guardian: 20 Ağustos 1940’ta Trotskiy, çalışma odasındayken bir buz baltasıyla saldırıya uğradı.

Suikastçı, Trotskiy’in yakın çevresine sızmış Stalinist bir ajandı.

Trotskiy, ertesi gün hastanede hayatını kaybetti.

Esteban Volkov: Kapıdan içeri girdim ve genç koruma görevlisi Harold Robbins’i gördüm. Çok üzgündü ve elinde tabancası vardı.

Eve doğru yürüdüm ve kanlar içindeki bir adamın polis tarafından etkisiz hale getirildiğini gördüm. O anda onu tanıyamadım.

Daha sonra kütüphaneye girdiğimde, dedemi yerde yaralı halde yatarken gördüm. Etrafındaki sekreterlere beni uzak tutmalarını, olay yerini görmemem gerektiğini söylemeyi başardı.

Ayrıca, kendisine saldıran adamı döven koruma görevlisine onu öldürmemesini söyledi. Konuşması gerektiğini belirtti.

Kendine olan inancı çok etkileyiciydi. Özgüveni bulaşıcıydı.

Marksizm, tarihsel süreçleri anlamak için en isabetli teori olmaya devam ediyor. Umarım bir gün daha iyi bir teori ortaya çıkar, ama henüz çıkmış değil. Kapitalizmin tam bir felaket olduğunu ve insanlığın sorunlarını çözmekten aciz kaldığını görüyoruz. Aksine, her geçen gün daha fazla kaos ve sefalet yaşanıyor. Hayır, bu sistem gerçekten modası geçmiş bir sistem.

Enver Hoxha’s theatre of power

Gün Zileli's testimony

In Havariler [The Apostles], one volume of his six-volume autobiography covering the years 1972-1983,[1] Gün Zileli provides a detailed account of his participation in the 7th Congress of the Albanian Party of Labour (PPSH - Partia e Punës e Shqipërisë), held on 1-7 November 1976, as a representative of the Revolutionary Workers’ and Peasants’ Party of Turkey (TİİKP), along with his observations and comments on the Congress. In Havariler, Zileli devotes a full 31 pages to his visit to Albania.

As Zileli begins his account of his journey to Albania, he notes that 1976 was the year in which Enver Hoxha's attacks on the “Three Worlds Theory”, on the Communist Party of China (CPC), and even directly on “Mao Zedong Thought” grew in intensity. “According to the reports we received, Enver Hoxha was going to crown this attack at the 7th Congress of the PPSH, which was soon to be convened. We were following with concern the direction the PPSH was taking."[2]

Although tensions between the PPSH and the CPC were rapidly escalating, the invitation of the TİİKP to the congress indicated that it had not yet severed ties with the PPSH. Zileli also states in his book that a member of the Central Committee of the TİİKP visited the PPSH at the beginning of 1976 and secured the PPSH’s official recognition of the TİİKP as a “sister party”.

On 10 March 2025, we published a blog post on the “one-act” power theatre that Mao staged for Che Guevara in 1960 to demonstrate the hierarchical nature of his country's relationship with China, which was extremely bizarre and utterly incompatible with Marxism.

This time, through excerpts from Zileli’s Havariler, we will present striking examples from another “three-act” power theatre, featuring another Stalinist dictator, Enver Hoxha, and staged not only to target another leader or “sister” parties but also adversaries, the privileged bureaucratic caste ruling the country, and the masses at large.[3]

(...) We were told that a grand "official reception" would be held, where Enver Hoxha would meet all the foreign party representatives. 

(...)

The elevated platform at the centre of the hall, where Enver Hoxha received the delegations, was also specially illuminated from below. He stood alone on this raised stage -a tall, strikingly handsome man with silver hair. As I approached, I noticed a glow surrounding both him and his face, almost “divine” in appearance -perhaps due to the special lighting, or maybe even carefully applied makeup. The delegations, maintaining their strict hierarchical order, passed slowly before him, were introduced by their interpreters with the name of their party, and, after respectfully shaking his hand, exited through the other door to get into their cars.

We were taken to the congress building, which occupied a commanding position near Iskender Bey Square, where the 7th Congress of the PPSH was to be held. (…) A little later, the stage lights came on, revealing the scene: At the very centre of the stage stood a long table with seats reserved for the members of the party Politburo. Behind them, around sixty or seventy seats were arranged for the guest party representatives. Before long, the atmosphere grew livelier. The delegates first began singing party anthems in unison. Then, to the familiar chant of “Party-Enver”, the representatives of foreign parties took their places on stage, once again in strict hierarchical order. Finally, amid cheers and applause, the members of the Politburo arrived in single file and took their seats. (…)

Everyone had taken their seats except for Enver Hoxha. The atmosphere in the hall had reached its peak. The delegates rose to their feet, clapping and chanting “Party-Enver”, their eyes fixed on a single point -the door right next to the stage. While the rest of the hall remained slightly dim, a powerful spotlight was trained on this door, making it stand out. Any moment now, Enver Hoxha was expected to enter through it. We, the spectators, had also risen to our feet in excitement. Despite feeling distinctly uneasy about this theatrical display, I found myself clapping along with the others. (...)

Congress delegates and guests cheering for Enver Hoxha

Finally, at the peak of nearly fifteen minutes of clapping and chanting, Enver Hoxha entered through the door on which all eyes were fixed. A deafening ovation erupted in the hall, lasting for almost half an hour. (...) Eventually, the commotion subsided, and Enver Hoxha, as the party secretary, began reading the lengthy 7th Congress report. (...) On the brightly lit stage, the delegates and members of the Politburo stood up together, raised their arms, and held hands -probably to demonstrate that all party representatives were in complete agreement with Enver Hoxha. Enver Hoxha himself abandoned his speech and clasped hands with Mehmet Shehu on his right and a Politburo member on his left. All the party representatives, hand in hand, swayed back and forth, left and right, as if they were dancing a halay. It was an utterly comical sight. (...)

Even this grand display was not enough for Enver Hoxha. To further emphasise the "unity" within the party, he took Mehmet Shehu by the hand and led him to the front. This time, just the two of them, hand in hand, took one step forward and two steps back in a grand display of unity. Of course, at the time, I was unaware that a major power struggle was unfolding within the party between Enver Hoxha and Mehmet Shehu.[4]

Group photo of Enver Hoxha and Politburo members on the occasion of the 7th Party Congress, taken in front of the building where the PPSH was founded. In the publication where the photo appears, the faces of the Politburo members who were purged in later years have been scratched out.

In the Enver Hoca - 70. Doğum Yıldönümü Albümü [Enver Hoxha - 70th Birth Anniversary Album] published by Halkın Yolu Yayınları in 1978, the faces of three Politburo members who had not yet been purged at the time are still visible.[5]

The portrayal of Enver Hoxha as possessing a "divine" radiance, the deliberate effort to craft a “prophet-like” image around him; the atmosphere meticulously engineered in the congress hall through techniques such as strategic lighting and keeping delegates waiting, culminating in a theatrical spectacle at Enver Hoxha’s entrance; the masking of internal strife and conflicts through staged displays of unity, such as the hand-in-hand demonstrations... All of these are common tactics employed by authoritarian Stalinist regimes to cultivate a leader cult, manipulate the masses, and sustain their grip on power.

But these methods did not emerge in a vacuum. As Leon Trotsky explained in his Marxist masterpiece The Revolution Betrayed, in which he analysed how the Russian Revolution degenerated into bureaucratic totalitarianism, the “Cult of Personality” surrounding Stalin was not a cause but a consequence. It reflected the privileged Soviet bureaucracy’s need for a supreme leader who could personify and safeguard its interests after usurping power from the working class. Mao, Enver Hoxha, and others were “strongmen” who catered to the same need:

The increasingly insistent deification of Stalin is, with all its elements of caricature, a necessary element of the regime. The bureaucracy has need of an inviolable superarbiter, a first consul if not an emperor, and it raises upon its shoulders him who best responds to its claim for lordship. That “strength of character” of the leader which so enraptures the literary dilettantes of the West, is in reality the sum total of the collective pressure of a caste which will stop at nothing in defense of its position. Each one of them at his post is thinking: l’etat c’est moi. In Stalin each one easily finds himself. But Stalin also finds in each one a small part of his own spirit. Stalin is the personification of the bureaucracy. That is the substance of his political personality.[6]

Notes:

[1] Gün Zileli, Havariler (1972-1983), İletişim Yayınları, 7th edition, Istanbul, 2011.

[2] Ibid., p. 220.

[3] Zileli's testimony sheds light on the political, as well as to some extent the social and economic, atmosphere of Albania during the Cold War. We encourage interested readers to read the full text.

[4] Ibid., pp. 238-243.

[5] Enver Hoca - 70. Doğum Yıldönümü Albümü, Halkın Yolu Yayınları, 1st edition, Istanbul, 1978, p. 9.

[6] Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, pp. 236-237.

Enver Hoca’nın güç tiyatrosu

Gün Zileli’nin tanıklığı

Gün Zileli, altı ciltlik otobiyografisinin 1972-1983 yıllarını kapsayan Havariler başlıklı cildinde,[1] Arnavutluk Emek Partisi'nin (AEP) 1-7 Kasım 1976 tarihlerinde gerçekleştirilen 7. Kongresi’ne Türkiye İhtilalci İşçi Köylü Partisi’ni (TİİKP) temsilen katılımını ve Kongre’ye ilişkin gözlem ve yorumlarını ayrıntılı bir biçimde aktarıyor. Zileli, Havariler’de Arnavutluk ziyaretine tam 31 sayfa ayırmış.

Zileli, Arnavutluk’a gidişini anlatmaya başlarken, 1976’nın Enver Hoca’nın "Üç Dünya Teorisi"ne, Çin Komünist Partisi’ne (ÇKP) ve hatta doğrudan "Mao Zedong düşüncesi"ne yönelik saldırılarının dozunu artırdığı yıl olduğunu belirtiyor. “Aldığımız haberlere göre, Enver Hoca, yakında toplanacak AEP'nin 7. Kongresi'nde, bu saldırısını taçlandıracaktı. AEP'nin içine girdiği bu yönelimi endişeyle izliyorduk” diyor.[2]

AEP ile ÇKP arasındaki gerilim hızla tırmanıyor olsa da TİİKP’in kongreye davet edilmesi, henüz AEP’yle gemileri yakmadığını gösteriyor. Zileli de kitabında, bir TİİKP Merkez Komitesi üyesinin 1976 yılının başında AEP'yi ziyaret ettiğini ve AEP'nin, TİİKP'i resmen “kardeş parti” ilan etmesini sağladığını belirtiyor.

9 Mart 2025’te yayımladığımız blog yazısında, Mao’nun 1960 yılında Che Guevara’ya, ülkesinin Çin ile ilişkisini nasıl bir hiyerarşi içinde sürdürmesi gerektiğini göstermek için sahnelediği, son derece tuhaf ve Marksizm ile bağdaştırılması mümkün olmayan "tek perdelik" güç tiyatrosunu irdelemeye çalışmıştık.

Bu kez, Zileli'nin Havariler’inden aktaracağımız pasajlar üzerinden,[3] bir başka Stalinist diktatörün, Enver Hoca’nın başrolde olduğu ve yalnızca bir başka lidere veya "kardeş" partilere değil, hasımlara, ülkenin yönetimini elinde tutan ayrıcalıklı bürokratik kasta ve geniş kitlelere de yönelik olarak sahnelenen "üç perdelik" başka bir güç tiyatrosundan çarpıcı örneklere yer vereceğiz.[3]

(…) Enver Hoca'nın, bütün yabancı parti temsilcileriyle tanışacağı büyük bir "resmi kabul" yapılacağı söylendi bize.

(…)

Enver Hoca'nın heyetleri kabul ettiği, salonun tam ortasındaki yükseltinin etrafı da, yerden, özel olarak aydınlatılmıştı. Enver Hoca, bu yükseltinin üstünde tek başına duruyordu. Ak saçlı, uzun boylu, oldukça yakışıklı bir adamdı. O tarafa yaklaştığımda, belki özel ışıklandırmadan, belki de kendisine özel bir makyaj yapılmış olduğundan, hem çevresinde hem de yüzünde, neredeyse "ilahi" olduğuna inanacağım bir ışıltı olduğunu fark ettim. Heyetler, hiyerarşik düzenlerini bozmadan ağır ağır onun önünden geçiyor, tercümanları tarafından partilerinin adıyla Enver Hoca'ya takdim ediliyor, saygıyla Enver Hoca'nın elini sıktıktan sonra, öbür kapıdan çıkıp arabalarına biniyorlardı.

(…)

AEP'nin 7. Kongresi'nin yapılacağı, İskender Bey Meydanı'na yakın ve hakim bir konumdaki kongre binasına götürüldük. (…) Biraz sonra, sahne ışıklandırıldı. Manzara şuydu: Sahnenin tam orta yerinde, uzun bir masa ve parti politbüro üyelerinin oturacakları koltuklar bulunuyordu. Onların arkasında aşağı yukarı altmış-yetmiş kişilik, konuk parti temsilcilerinin oturacakları koltuklar sıralanmıştı. Biraz sonra ortalık hareketlendi. Delegeler önce hep bir ağızdan parti marşları söylemeye başladılar. Ardından, o malum "Parti-Enver" sloganı eşliğinde, dış partilerin temsilcileri, yine hiyerarşik bir sıralanma içinde sahnedeki yerlerini aldılar. Bunun ardından alkışlar ve sloganlarla politbüro üyeleri tek sıra halinde gelerek yerlerine oturdular. (…)

Enver Hoca'nın dışında herkes yerini almıştı. Salondaki atmosfer artık en yüksek noktasına tırmanmıştı. Delegeler ayağa kalkmış, el çırpıp "Parti-Enver" diye bağırarak gözlerini tek bir noktaya dikmişlerdi. Bu nokta, sahnenin hemen yanındaki bir kapıydı. Salonun diğer yerleri hafifçe loş olmasına rağmen, güçlü bir spot ışığı bu kapıya çevrilmiş, o noktayı özel olarak aydınlatmıştı. Enver Hoca'nın birazdan bu kapıdan girmesi bekleniyordu. Biz seyirciler de heyecan içinde ayağa kalkmıştık. Bu teatral gösteri havasından enikonu rahatsız olmama rağmen, ben de diğerleriyle birlikte el çırpmaktan kendimi alamıyordum. (…)

Kongre delegeleri ve konuklar Enver Hoca'ya tezahürat yapıyorlar

Sonunda Enver Hoca, aşağı yukarı on beş dakika süren el çırpışların ve sloganların en yüksek noktasında, gözlerin dikildiği kapıdan içeri avdet etti. Salonda korkunç bir tezahürat başladı. Bu tezahürat neredeyse yarım saat sürdü. (…) Sonunda ortalık duruldu, Enver Hoca, parti sekreteri olarak o uzun 7. Kongre ra9orunu okumaya başladı. (…) herhalde tüm parti temsilcilerinin Enver Hoca'yla aynı fikriyatta olduğunu göstermek amacıyla iyiden iyiye ışıklandırılmış sahnedeki delegeler ve politbüro üyeleri hep birlikte ayağa kalktılar, kollarını havaya kaldırıp el ele tutuştular. Enver Hoca da konuşmayı falan bir yana bırakmış, sağ yanındaki Mehmet Şeyhu ve sol yanındaki politbüro üyesiyle el ele tutuşmuştu. Bütün parti temsilcileri, sanki halay çeker gibi el ele, bir öne bir arkaya, bir sağa bir sola gidip geliyorlardı. Çok komik bir manzaraydı. (…)

Enver Hoca'ya bu genel gösteri de yetmemiş olacak ki, parti içindeki "birliği" daha da vurgulamak için, Mehmet Şeyhu'yu elinden tutup ön tarafa getirdi. Bu kez yalnızca ikisi el ele, bir adım ileri iki adım geri giderek büyük bir birlik gösterisinde bulundular. Tabii o sırada, parti içinde, Enver Hoca'yla Mehmet Şeyhu arasında büyük bir iktidar mücadelesinin cereyan ettiğinden haberdar değildim.[4]

Enver Hoca ve Politbüro üyelerinin AEP'nin kurulduğu binanın önünde 7. Parti Kongresi vesilesiyle çektirdikleri grup fotoğrafı. Fotoğrafın yer aldığı yayında, daha sonraki yıllarda tasfiye edilen Politbüro üyelerinin yüzleri kazınmış.

Halkın Yolu Yayınları'nın 1978'de yayımladığı "Enver Hoca - 70. Doğum Yıldönümü Albümü"nde o tarihte henüz tasfiye edilmemiş olan üç Politbüro üyesinin yüzünü görmek mümkün.[5]

Enver Hoca'nın "ilahi" bir ışıltıya sahipmiş gibi sunulması, etrafında bir tür "peygamber" imajı yaratma çabası; kongre salonunda ışıklandırma, delegeleri bekletme vb. teknikler kullanılarak yaratılan atmosfer ve Enver Hoca'nın girişiyle doruğa ulaşan teatral gösteri; el ele birlik gösterileri gibi paravanlar yoluyla gerçekte yaşanan iç çekişme ve çatışmaların maskelenmesi... Tüm bunlar, otoriter Stalinist rejimlerin lider kültünü yaratmak, kitleleri manipüle etmek ve iktidarlarını sürdürmek için başvurdukları yaygın yöntemler.

Ancak bu yöntemler boşlukta ortaya çıkmadılar. Lev Trotskiy’in, Rus Devrimi'nin bürokratik totalitarizme dönüşmesini tahlil ettiği Marksist başyapıtı İhanete Uğrayan Devrim'de açıkladığı gibi, Stalin'i çevreleyen ve bir neden değil bir sonuç olan “Kişi Kültü” iktidarı işçi sınıfının elinden gasp etmiş olan ayrıcalıklı Sovyet bürokrasisinin kendi çıkarlarını kişileştirip savunabilecek bir yüce lidere duyduğu ihtiyacı yansıtıyordu. Mao, Enver Hoca ve diğerleri de aynı ihtiyaca cevap veren “güçlü adamlardı”:

İçinde taşıdığı karikatür öğelerine rağmen, Stalin’in giderek daha pervasız bir biçimde putlaştırılması, rejim açısından bir zorunluluktur. Bürokrasi, bir imparator olmasa da onun yerini dolduracak bir Birinci Konsül’e, yanılmaz bir yüce hakeme ihtiyaç duyar ve kendi egemenlik iddiasına en uygun kişiyi omuzlarında yükseltir. Batı’nın amatör edebiyatçılarının hayranlıkla bahsettiği Şef’in “güçlü karakteri”, gerçekte, konumunu korumak için hiçbir şeyden kaçınmayacak bir kastın kolektif baskısının bileşkesinden ibarettir. Her biri, kendi koltuğunda otururken şöyle düşünür: L'état, c'est moi [Devlet benim]. Her biri kendini Stalin’de kolaylıkla bulur. Ama Stalin de onların her birinde kendi ruhunun bir parçasını görür. Stalin, bürokrasinin cisimleşmiş hâlidir ve politik kişiliğinin özü de buradan gelir.[6]

Notlar:

[1] Gün Zileli, Havariler (1972-1983), İletişim Yayınları, 7. Baskı, İstanbul, 2011.

[2] a.g.e., s. 220.

[3] Zileli'nin tanıklığı, Soğuk Savaş dönemindeki Arnavutluk'un siyasi ve bir ölçüde de toplumsal ve ekonomik atmosferine ışık tutuyor. Konuya ilgili duyan okura metnin tamamını okumasını tavsiye ediyoruz.

[4] a.g.e., s. 238-243

[5] Enver Hoca - 70. Doğum Yıldönümü Albümü, Halkın Yolu Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 1978, s. 9.

[6] Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, s. 236-237.

Mao's theatre of power

On 2 January 1959, the brutal dictatorship of Fulgencio Batista, Washington's man in Havana, was overthrown. By the end of the month, the leader of the revolution, Fidel Castro, and his comrades had taken control of the country.

7 Ekim 1959'da INRA (UluErnesto Che Guevara, who was appointed head of the Industrial Department of the INRA (National Institute for Agrarian Reform) on 7 October 1959, set off on a tour of the Stalinist countries on 21 October 1960. His aim was to secure economic aid to counter the effects of the "wear-down-the-revolution embargo" imposed by US imperialism against the new Cuban regime, particularly in the sugar and oil industries. During his journey, he signed trade agreements with several countries, most notably the People's Republic of China, Czechoslovakia, and the Union of Soviet Socialist Republics (USSR). After more than two months abroad, Che Guevara and his entourage returned to Cuba on 23 December 1960.

At one point during his long journey, Che Guevara left Moscow on 17 November 1960 and flew to Beijing. Upon his arrival in China, he was subjected to a protocol that was almost impossible to make sense of. In his biography of Guevara, French journalist and author Jean Cormier (1943–2018) describes the scene as follows:

One morning, at breakfast time, a car arrives to pick up the Commander—alone. His destination is Zhongnanhai, the truly private wing of the palace, where Mao has his apartments in the section known as the ‘library,’ literally ‘the centre of the South Sea.’ Ernesto is invited to wait in a vast hall. At ten o’clock, a large red curtain slowly opens. To Che’s astonishment, he sees Mao on the other side of a glass partition, sipping tea. Mao greets Ernesto with a slow bow of the head, to which the guest responds in the same manner. Then, like in a theatre, the red curtain closes again. (Jean Cormier, Che Guevara: Ölüm Nereden Gelirse Gelsin, trans. Gülseren Devrim, Istanbul, Can Yayınları, 3rd edition, 1997, p. 292). [*]

When I read this passage in Cormier’s book, in Chapter 14, The Buddha Behind the Curtain, my first reaction was, ‘Damn! What kind of scene is this?’ However, I soon realised that merely describing this protocol as an absurd or even humiliating arrangement would be inadequate. I thought that analysing the factors behind this carefully staged scene might offer key insights into the logic of Maoism [**], which is not a revolutionary alternative to Soviet Stalinism, but its Chinese variant.

On the evening of 19 November, after dinner, Che Guevara returned to the Forbidden City. This time, Mao granted him an audience, and the meeting between the delegations of the two countries lasted more than three hours.

This scene symbolises Mao Zedong’s absolute power and his almost untouchable status. Although Che Guevara is a globally recognised political figure and one of the leaders of a successful revolution, he is made to wait patiently in a vast hall—without even knowing whether he will see Mao.

It should be noted that the fact that Che Guevara alone was chosen from the Cuban delegation was a deliberate decision. If he had travelled to the palace with his delegation or at least one other member, the waiting process would have been very different. Those waiting would have had the opportunity to talk amongst themselves, discuss the atmosphere, and interpret the situation. It is clear that such interaction was not desired.

Perhaps the most striking element of this curious protocol is Mao positioning himself “sitting behind a massive pane of glass, drinking tea”. The curtain and the glass create both a physical and symbolic barrier between Mao and Che. This is intended to reinforce Mao's inaccessibility and perhaps the perception of him as a semi-divine figure.

The ‘communication’ between Mao and Che is also highly minimalist and symbolic: “a subtle nod” and “a mirrored nod in response”. This is a wordless form of communication, a silent expression of power and status. The simple nod likely signified both a greeting and an acknowledgement. Mao’s nod signifies that he recognises Che and the revolution in Cuba, while also reaffirming the hierarchy between them and his own unquestionable leadership. Of course, it was Mao who had predetermined the form of this “communication”.

This extraordinarily bizarre meeting took place during one of the most tense periods of the Cold War, at a time when the ideological divide between China and the Soviet Union was beginning to crystallise. In this context, through this theatrical display, Mao and his team also wanted to show the leaders of the Cuban revolution that China was an independent “communist” power, separate from the Kremlin, with its own protocols and leadership style.

[*] I initially translated this passage from the Turkish edition of Jean Cormier’s biography of Che Guevara into English. To avoid any pitfalls associated with translating a translation, I then asked a friend fluent in French to cross-check my version against the original French text. With his help, this dual verification allowed me to refine the nuances and preserve fidelity to the author’s intent.
[**] Despite various internal divisions within the CCP, the regime remained committed to the Stalinist reactionary utopia of “socialism in one country”. With an autarkic outlook, China remained isolated from the world economy and lurched from one crisis to another during these years. Mao's experiments in rural socialism resulted in severe economic devastation and a disastrous famine in the late 1950s that killed tens of millions of people.

Mao’nun güç tiyatrosu

Washington'ın Havana'daki adamı Fulgencio Batista'nın vahşi diktatörlüğü, 2 Ocak 1959 tarihinde yıkıldı ve ocak ayı sona erdiğinde, devrimin lideri Fidel Castro ve yoldaşları ülkeye hâkim olmayı başarmıştı.

7 Ekim 1959'da INRA (Ulusal Tarım Reformu Enstitüsü) Sanayi Bölümü başkanlığına getirilmiş olan Ernesto Che Guevara, ABD emperyalizminin Küba’daki yeni rejime karşı başlattığı, özellikle şeker ve petrol alanındaki "devrimi yıpratma ambargosu"nun etkilerini azaltacak ekonomik yardımlar sağlamak amacıyla, 21 Ekim 1960'ta Stalinist ülkeleri kapsayan bir geziye çıktı. Bu gezisi sırasında Çin Halk Cumhuriyeti, Çekoslovakya ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) başta olmak üzere çeşitli ülkelerle ticaret anlaşmaları imzaladı. İki aydan fazla süren bu seyahatin ardından, Che Guevara ve beraberindeki heyet 23 Aralık 1960'ta Küba’ya döndü.

Che Guevara, uzun gezisinin bir aşamasında, 17 Kasım 1960'ta Moskova'dan ayrılarak Pekin'e uçtu. Çin'e varışından sonra, anlamlandırılması son derece güç bir protokole dâhil edildi. Fransız gazeteci ve yazar Jean Cormier (1943-2018), Guevara biyografisinde bu sahneyi şu şekilde anlatıyor:

Bir sabah [19 Kasım sabahı] kahvaltı vaktinde bir araba Komutan'ı almaya geliyor. Yalnız onu.Gidecekleri yer Yasak Kent, Çong Nan Hai Sarayı’nın sözcüğün tam anlamıyla 'özel' bir bölümü, Mao’nun yaşadığı, 'kitaplık' diye anılan, 'Güney denizlerinin merkezi' olan saray... Ernesto, ölçüsüz genişlikte bir salonda sabırla bekleyecektir. Büyük, kırmızı bir perde açıldığında saat 10'u bulmuştur. Che, hayretler içinde, çok büyük bir camın ardında oturmuş çay içen Mao’yu görüyor. Mao, Che’yi hafif bir baş hareketiyle selamlıyor; Che de aynı hareketle karşılık veriyor. Sonra kırmızı perde kapanıyor, bir tiyatrodaymış gibi. (Jean Cormier, Che Guevara: Ölüm Nereden Gelirse Gelsin, çev. Gülseren Devrim, İstanbul, Can Yayınları, 3. Baskı, 1997, s. 292).

Cormier’in kitabındaki Perdenin Arkasındaki Buda başlıklı 14’üncü bölümde yer alan bu pasajı okuduğumda ilk tepkim, “Lanet olsun! Bu ne biçim bir sahne böyle?” demek oldu. Ancak kısa bir süre sonra bu protokolü sadece absürd ve hatta utanç verici bir düzenleme olarak nitelendirmenin yetersiz olacağı sonucuna vardım. Bu planlanmış sahnenin arkasında yatan etkenleri tahlil etmek, Sovyet Stalinizminin devrimci bir alternatifinin değil, onun Çinli varyantı olan Maoizmin [*] mantığını anlamak açısından önemli ipuçları sunabilir diye düşündüm.

19 Kasım akşamı, yemekten sonra, Che Guevara bir kez daha Yasak Kent'e gitti. Bu kez Mao kendisini kabul etti ve iki ülkenin heyetleri arasındaki görüşme üç saatten fazla sürdü.

Bu sahne, Mao Zedung’un mutlak gücünü ve neredeyse dokunulmaz konumunu sembolize ediyor. Che Guevara dünyaca tanınan bir siyasi figür ve başarıya ulaşmış bir devrimin önderlerinden biri olmasına rağmen, üstelik onu göreceğini bile bilmeden, Mao’yu devasa bir salonda sabırla beklemek zorunda bırakılıyor.

Şunu da belirtmek gerekir ki, Kübalı heyetten yalnızca Che Guevara'nın seçilmiş olması son derece bilinçli bir tercihin ürünüydü. Eğer Che Guevara saraya beraberindeki heyetle veya en azından bu heyetten bir kişiyle gitmiş olsaydı, bekleme süreci çok daha farklı biçimde yaşanacaktı. Bekleyenler kendi aralarında konuşacak ve ortamı, olup biteni yorumlama fırsatına sahip olacaktı. Böyle bir etkileşimin istenmediği çok açık.

Mao’nun kendini "çok büyük bir camın ardında oturmuş çay içerken" göstermesi, bu ilginç protokolün belki de en çarpıcı öğesidir. Perde ve cam, Mao ile Che arasında hem fiziksel hem de sembolik bir bariyer oluşturuyor. Bu durum, Mao’nun ulaşılmazlığını ve belki de yarı tanrısal bir figür olarak algılanmasını sağlamayı amaçlıyor.

Mao ve Che arasındaki “iletişim” de son derece minimalist ve sembolik: "hafif bir baş hareketi" ve "aynı hareketle karşılık". Bu, kelimelere gerek duyulmayan, gücün ve statünün sessizce ifade edildiği bir iletişim biçimi. Basit baş hareketi hem bir selamlaşma hem de bir onaylama anlamı taşıyor olmalı. Mao’nun baş hareketi, Che’yi ve Küba’daki devrimi tanıdığını, ancak aralarındaki hiyerarşiyi ve kendi liderliğinin tartışılmaz olduğunu ima ediyor. Elbette, bu 'iletişim'in formunu önceden belirlemiş olan taraf da Mao.

Bu tuhafın tuhafı buluşma, Soğuk Savaş'ın en gergin dönemlerinden birinde ve Çin ile Sovyetler Birliği arasındaki ideolojik ayrılığın belirginleşmeye başladığı bir zamanda yaşanıyordu. Bu bağlamda, Mao ve ekibi, bu teatral sunumla aynı zamanda, Küba devriminin önderliğine Çin'in Kremlin’den bağımsız, kendine özgü bir “komünist” güç olduğunu ve kendi protokollerine, kendi önderlik tarzına sahip olduğunu da göstermek istiyorlardı.

[*] ÇKP içinde yaşanan çeşitli iç ayrışmalara rağmen rejim Stalinist “tek ülkede sosyalizm” gerici ütopyasını kendisine temel alıyordu. Otarşik bir perspektifle dünya ekonomisinden kopan Çin bu yıllarda bir krizden diğerine savrulup durdu. Mao'nun kırsal sosyalizm deneyleri büyük bir ekonomik yıkıma ve 1950'lerin sonlarında on milyonlarca insanın ölümüne neden olan feci bir kıtlığa yol açtı.

Magnitogorsk Iron and Steel Production Complex: A microcosm of the structural problems of Soviet industry

The Magnitogorsk Iron and Steel Production Complex, one of the flagship projects of the Soviet Union’s industrialisation drive, was proclaimed by the Stalinist regime as a pioneer of the nation’s technological and industrial advancement. Its construction began in 1929, heavily reliant on forced labour under the guise of “special settlers”. Situated in the foothills of the Ural Mountains, close to abundant iron ore deposits, the complex commenced production in 1932. [*] This vast industrial site, along with the city that developed around it, was not merely an iron and steel plant but also a microcosm that encapsulated the contradictions and challenges of the Soviet industrial system.

By the late 1980s, Magnitogorsk had become an industrial city with a population of 438,000 and the world’s largest steel complex, producing approximately 16 million tonnes of steel annually. However, behind these impressive production figures lay severe social, economic, and environmental problems.

A view of Magnitogorsk (1959)

The city struggled with an acute housing shortage, inadequate infrastructure, and a large segment of the population living at subsistence level—all forming the darker side of Magnitogorsk’s industrial "success". Furthermore, the environmental destruction wrought by Soviet industry and agriculture was starkly evident in Magnitogorsk. Due to insufficient environmental protections, severe pollution from steel production not only contaminated water sources but also led to widespread respiratory diseases among the city’s residents.

While Magnitogorsk’s headline production figures may have seemed impressive, the reality behind them was far less so. Even today, it remains unclear how much of the reported 16 million tonnes of annual steel output came from recycling the plant’s own defective steel. The quality of the steel produced frequently fell below even the minimum standards set by Soviet planners, making it highly uncompetitive in global markets.

In the Stalinist bureaucratic system, quantity always took precedence over quality. As a result, the production of defective (i.e., low-use-value) steel persisted, which in turn was used in the machine-building industry to manufacture faulty—or, in some cases, completely non-functional—machinery. Moreover, some of these defective machines were fed back into the production process to generate yet more low-use-value steel. This created a vicious cycle devoid of efficiency—one of the defining characteristics of Soviet industry. Under the Stalinist Soviet system, many industrial enterprises generated “negative value added”—that is, the use value of the inputs going into production was greater than that of the final outputs.

Labour productivity in Magnitogorsk was alarmingly low. The complex employed over 60,000 workers to produce 16 million tonnes of (low-grade) steel annually—an efficiency far below that of similar facilities in advanced capitalist countries. For instance, the USX plant in Gary, Indiana—the most modern and integrated steel mill in the United States in the late 1980s—employed just 7,000 workers to produce approximately 8 million tonnes of (high-quality) steel each year.

The inefficiency in Magnitogorsk was not solely due to technological backwardness and inadequate capital investment. The factory required a large workforce not only for production but also to carry out constant repairs on malfunctioning machinery, maintain operational facilities, and manufacture replacement equipment.

Additionally, the bureaucratic practice of “storming”—a characteristic feature of Soviet industry—further reduced labour productivity. In this system, workers were forced to work at an intense pace towards the end of each production period to meet planned targets. To compensate for the inefficiencies caused by this system, enterprise managers hired significantly more workers than were actually needed.

Leon Trotsky highlighted these structural flaws in many of his writings, particularly in his 1936 book The Revolution Betrayed. He argued that the Soviet economy suffered from chronically low labour productivity and poor product quality (i.e., low-use-value goods). He also pointed out that the Stalinist bureaucracy was incapable of resolving these issues: 

“It is possible to build gigantic factories according to a ready-made Western pattern by bureaucratic command – although, to be sure, at triple the normal cost. But the farther you go, the more the economy runs into the problem of quality, which slips out of the hands of a bureaucracy like a shadow. The Soviet products are as though branded with the gray label of indifference. Under a nationalized economy, quality demands a democracy of producers and consumers, freedom of criticism and initiative – conditions incompatible with a totalitarian regime of fear, lies and flattery.” (Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, p. 235).

[*] In a bureaucratic rush, Magnitogorsk’s furnaces were brought into operation in 1932, and the first flow of molten pig iron was achieved, despite warnings from American consultants involved in the plant’s construction that the facilities were not yet ready for use. Although the Kremlin was pleased that production had commenced, the plant was forced to shut down after just a few days due to the need for extensive repairs to the furnaces. It was not until 1933 that the complex was able to resume full-scale steel production.

Magnitogorsk Demir Çelik Üretim Kompleksi: Sovyet sanayiinin yapısal sorunlarının bir mikrokozmosu

Sovyetler Birliği'nin sanayileşme hamlesinin sembolik yapılarından biri olan Magnitogorsk Demir Çelik Üretim Kompleksi, 1929’da ağırlıklı olarak “özel yerleşimci” adı altında köle emeği kullanılarak inşa edilmeye başlandıktan sonra, Stalinist rejim tarafından ülkenin teknolojik ve endüstriyel kalkınmasının öncülerinden biri olarak ilan edilmişti. Ural Dağları'nın eteklerinde, zengin demir cevheri yataklarına yakın bir konumda kurulan ve 1932’de üretime başlayan [*] bu devasa tesis ile onun etrafında inşa edilen şehir, yalnızca bir demir-çelik fabrikası değil, aynı zamanda Sovyet endüstriyel sisteminin tüm çelişkilerini ve sorunlarını yansıtan bir mikrokozmostu.

1980'lerin sonuna gelindiğinde, Magnitogorsk 438 bin nüfuslu bir endüstriyel şehir haline gelmiş ve yılda yaklaşık 16 milyon ton çelik üreten, dünyanın en büyük çelik kompleksi olarak öne çıkmıştı. Ancak bu görkemli üretim rakamlarının ardında ciddi sosyal, ekonomik ve çevresel sorunlar yatıyordu.

Şehirde şiddetli bir konut sıkıntısı yaşanıyor, yetersiz altyapı ve nüfusun büyük bir kısmının asgari geçim standartlarının ötesine geçememesi, Magnitogorsk'un karanlık yüzünü oluşturuyordu. Ayrıca, Sovyet sanayi ve tarımsal üretiminin ülkenin birçok bölgesinde yol açtığı çevresel tahribat, Magnitogorsk'ta da kendini gösteriyordu. Çevre koruma önlemlerinin yetersizliği nedeniyle çelik üretiminin neden olduğu ağır ekolojik kirlilik, su kaynaklarını zehirlemenin yanı sıra şehirde yaşayanları akciğer ve solunum yolu hastalıklarıyla boğuşmak zorunda bırakıyordu.

Magnitogorsk'tan bir görüntü (1959)

Magnitogorsk'un manşet üretim rakamları etkileyici görünse de bu rakamların ardındaki gerçekler hiç de parlak değildi. Örneğin, yıllık 16 milyon tonluk üretimin ne kadarının fabrikanın kendi kusurlu çeliğinin üretim sürecinde geri dönüştürülmesiyle elde edildiği bugün bile tam olarak bilinmiyor. Üretilen çeliğin kalitesi, çoğu zaman Sovyet planlamacılarının belirlediği asgari standartların bile altında kalıyordu. Dünya piyasası standartlarıyla kıyaslandığında ise rekabet edebilir olmaktan çok uzaktı.

Öte yandan, bürokratik Stalinist rejimde nicelik her zaman niteliğin önünde geliyordu. Bu nedenle, kusurlu (yani, kullanım değeri düşük) çelik üretimi devam ediyor ve bu çelik, makine imalat sanayiinde kusurlu, hatta kimi zaman tamamen işlevsiz makineler üretmek üzere kullanılıyordu. Üstelik, bu makinelerin bir kısmı da daha fazla kullanım değeri düşük çelik üretmek üzere üretim sürecine sokuluyordu. Böylece, Sovyet endüstrisinin en belirgin özelliklerinden biri olan, etkinlikten yoksun bir kısır döngü ortaya çıkıyordu. Stalinist Sovyet sisteminde birçok sanayi işletmesi "negatif katma değer" yaratıyordu; yani, üretim sürecine giren girdilerin kullanım değeri, üretilen çıktıların kullanım değerinden daha fazlaydı.

Magnitogorsk'ta emek üretkenliği çok düşüktü. Yılda 16 milyon ton (düşük kaliteli) çelik üretmek için 60.000'den fazla işçi çalıştıran kompleks, gelişmiş kapitalist ülkelerdeki benzer tesislerle kıyaslandığında son derece verimsizdi. Örneğin, 1980'lerin sonlarında ABD'nin en modern ve entegre çelik fabrikası olan Indiana, Gary'deki USX tesisi, yılda yaklaşık 8 milyon ton (yüksek kaliteli) çelik üretmek için yalnızca 7.000 işçi istihdam ediyordu.

Magnitogorsk'taki düşük emek üretkenliği, yalnızca teknolojik gerilik ve yetersiz sermaye yatırımlarından kaynaklanmıyordu. Fabrika, büyük bir işgücünü yalnızca üretimde değil, aynı zamanda sürekli arızalanan makinelerin onarımı, üretim tesislerinin işler durumda tutulması ve yeni ekipman üretimi için de kullanmak zorundaydı.

Ayrıca, Sovyet sanayiinin tipik özelliklerinden biri olan bürokratik "fırtına" (storming) stratejisi, emek üretkenliğinin düşük olmasının bir diğer nedeniydi. Geleneksel olarak, her üretim döneminin sonunda, planlanan hedeflere ulaşmak için işçiler yoğun bir tempoda çalışmaya zorlanıyordu. İşletme yöneticileri, bürokratik işleyişin bir sonucu olan bu "fırtına" dönemlerinin gerekliliklerini karşılayabilmek için, gerçekte ihtiyaç duyduklarından çok daha fazla sayıda işçi istihdam ediyordu.

Trotskiy, birçok eserinde ve özellikle 1936'da yayımlanan İhanete Uğrayan Devrim adlı kitabında, Sovyet ekonomisinin temel açmazlarından birinin kronikleşmiş düşük emek üretkenliği ve kalite sorunları (yaratılan kullanım değerlerinin düşüklüğü) olduğunu vurgular. Ayrıca, Stalinist bürokrasinin bu sorunları çözme kapasitesine sahip olmadığına işaret eder:

"Bürokratik bir komuta altında, gerçek maliyetinin üç katına mal olsa bile, hazır bir Batılı modeli esas alarak devasa fabrikalar inşa etmek mümkündür. Ancak bu yolda ne kadar ileri gidilirse, ekonomi o kadar büyük bir kalite sorunuyla karşı karşıya kalır—ve kalite, bir gölge gibi bürokrasinin elinden kayıp gider. Sovyet ürünleri, adeta kayıtsızlığın kurşuni damgasını taşır üzerinde. Kamulaştırılmış bir ekonomide kalite, üreticiler ve tüketiciler için demokrasi, eleştiri özgürlüğü ve inisiyatif gerektirir—ancak bunların tümü, korku, yalan ve dalkavukluk üzerine kurulu bir totaliter rejimle bağdaşmaz." (Leon Trotsky, The Revolution Betrayed: What Is the Soviet Union and Where Is It Going?, Labor Publications, Detroit, 1991, s. 235).

[*] Fabrikanın inşası sırasında iş birliği yapılan Amerikalı şirketin danışmanları, tesislerin henüz kullanıma hazır olmadığı konusunda uyarılarda bulundukları halde, Magnitogorsk’taki fırınlar bürokratik bir acelecilik içinde 1932’de faaliyete geçirildi ve ilk erimiş pik demir akışı sağlandı. Üretime başlanmış olması Kremlin’i memnun etmiş olsa da tesis sadece birkaç gün sonra fırınlarda ciddi onarımlara ihtiyaç duyulması nedeniyle üretimi durdurmak zorunda kaldı. Kompleks, çelik üretimine ancak 1933 yılına gelindiğinde yeniden ve gerçek anlamda başlayabildi.