Document

A recently released Turkish intelligence report concerning Trotsky

Part 1 | Part 2 | Part 3 | Part 4 | Part 5

The tasks that OGPU agent Davranof instructed the Armenian translator (whose name has been redacted in the intelligence report under review) to carry out are as follows:

• To monitor Leon Trotsky, who was in exile on Büyükada, Istanbul, as closely as possible,
• To identify those visiting or leaving Trotsky’s residence,
• To ascertain his movements, destinations, and the people he meets,
• To determine his principal activities and preoccupations within his home,
• To uncover the identities of those with whom he maintains contact.

The house in Büyükada, Istanbul, where Trotsky lived between January 1932 and July 1933

As understood from the document, Davranof was unaware that the translator he had contacted was, in fact, working for MAH, the Turkish intelligence service. MAH, for its part, instructed the translator to maintain contact with Davranof without revealing his true affiliation. The aim, undoubtedly, was to seize this opportunity to obtain insider information on Soviet surveillance activities against Trotsky and to keep the OGPU’s operations under the closest possible scrutiny.

Further into the report, it becomes clear that Davranof also pressed the Armenian translator to reveal the identities of those responsible for Trotsky’s protection and surveillance. Although the translator initially regarded it as too risky to answer this question, he ultimately agreed to the OGPU agent’s request in line with MAH’s (the Turkish intelligence service’s) instructions. MAH even began preparations to mislead Davranof, stating, “We shall furnish Davranof with one name and one contact.” MAH saw this development not only as an opportunity to gather intelligence, but also as a chance to mount a counterintelligence operation to steer and deceive Soviet intelligence.

Emblem of MAH

The report expresses MAH’s intent as follows:

They will no doubt seek to verify this contact or bypass our agent altogether in order to gain direct access. This will enable us to identify some of Davranof’s operatives and discern their objectives.

These lines clearly reveal MAH’s efforts to identify the OGPU agent’s potential additional contacts and to ascertain the nature of the activities he sought to undertake.

To be continued

 Document

A recently released Turkish intelligence report concerning Trotsky

Part 1 | Part 2 | Part 3 | Part 4 | Part 5

To uncover more information about OGPU agent Davranof, I recently revisited Georges Agabekov’s book OGPU: The Russian Secret Terror [OGPU: Gizli Rus Terörü], which I had read a few years earlier. Georges Sergeyevich Agabekov (1896–1937) was a prominent agent and intelligence officer who worked for the OGPU. He held senior positions within the organisation before defecting to the West in 1930, where he disclosed critical information about Soviet espionage activities. In this book, published following his defection, he notably exposed Soviet intelligence operations in Central Asia and the Middle East.

Agabekov’s book also contains noteworthy information about the OGPU’s operations in Istanbul. It reveals that the OGPU used the city as a base for its espionage activities in the Near East, providing detailed accounts of its operations there. The author specifically examines the OGPU’s activities in Turkey in the context of Trotsky’s exile and the role played by Soviet agents during this period. The book also discusses the organisational structure of the OGPU’s clandestine networks in Istanbul and their influence on neighbouring countries in the region.

However, as the book covers developments only up to 1930—the year Agabekov defected to the West—it makes no mention of an agent named Davranof (whether this was his real name or a pseudonym) operating in Istanbul at that time. This strengthens the likelihood that Davranof began working for the OGPU in Istanbul after Agabekov’s revelations, that is, post-1930.

Agabekov’s disclosures led to the large-scale exposure of Soviet intelligence networks in the Near East and Central Asia, resulting in the arrest of numerous agents. It is well established that, following this devastating blow, the OGPU was compelled to make sweeping changes to its cadre of agents in these regions. It may reasonably be suggested that new operatives and strategies were introduced to replace the compromised agents and to address the resulting security vulnerabilities.

Having established that Davranof was most likely an OGPU agent who began operating after Agabekov’s disclosures — that is, post-1930 — I carried out online research using open sources. During this investigation, I found traces of a Nikola Davranof engaged in commercial activities in Istanbul.

The first document I came across was a piece of commercial correspondence from 1934 — dated two years after the intelligence report we examined — relating to a coal purchase. The letterhead indicates that Nikola Davranof operated in Galata, with his Istanbul branch based in Kürkçü Han and his coal depot located in Kuruçeşme. Significantly, the intelligence report’s reference to Davranof providing information about the wife of "one of the coal depot owners in Fındıklı" suggests that we are indeed on the right track.

Letter dated 19 December 1934

I also found online an image of another letter from 1935, written on the same letterhead. This letter was sent to the Balıkesir Chamber of Commerce concerning the sale of Soviet wood shavings used for packing eggs.

Letter dated 21 March 1935

In online newspaper archives, I also came across advertisements for Davranof’s company. An advert published on page 16 of the 27 October 1932 edition of Akşam newspaper shows Davranof engaged in coal sales. In this advert, Nikola Davranof’s name is mistakenly given as "M. Davranof" due to a typographical error. Nevertheless, the telephone number and address match the details found in the letterheaded correspondence from 1934 and 1935.

Akşam newspaper, 27 October 1932, p. 16

The same advertisement was published in Cumhuriyet newspaper on 21 October, 27 October, and 8 November 1932; in Milliyet on 24 October and 7 November 1933; and in Akşam on 20 October 1933.

An official notice addressed to the Beyoğlu Sixth Notary, published on page 9 of the 8 April 1936 edition of Cumhuriyet newspaper, confirms that Davranof was still operating in Istanbul at the time.

Cumhuriyet newspaper, 8 April 1936, p. 9

An advertisement published on page 12 of the 15 September 1937 edition of Son Posta newspaper reveals that Davranof had moved his business to Mahmutpaşa and had begun selling imported plywood.

Son Posta newspaper, 15 September 1937, p. 12

It appears that Davranof later shifted his focus to the venetian blind business, with his advertisements continuing to appear in the local press until mid-1940. However, I found no trace of any advertisements or news items predating 1932. Nevertheless, I was able to find online an image of a letter envelope from April 1943, bearing Davranof’s letterhead and the same Mahmutpaşa address.

A letter sent to Germany in a Nikola Davranof-headed envelope (April 1943) [*]

Based on all this evidence, we can reasonably conclude that Davranof most likely began operating in Istanbul as an OGPU agent under the guise of a Soviet coal merchant in 1932 or shortly before. Although he periodically changed the sector in which he operated, it appears that he continued his activities at least until 1943. Nevertheless, given the incomplete nature of the available data, we cannot make any definitive claims.

In conclusion, it is highly probable that the OGPU agent Davranof mentioned in the intelligence report and the Nikola Davranof we traced through open sources are one and the same person. It seems rather unlikely that more than one individual with the surname Davranof was living in Istanbul at that time. Moreover, the use of commercial businesses as fronts was a tactic frequently employed by Soviet agents.

[*] The fact that the letter was sent to Germany — which at the time was under Nazi rule — raises significant questions. However, I will not dwell on them here, as I have almost no data that would allow for a meaningful discussion.

To be continued

Document

A recently released Turkish intelligence report concerning Trotsky

Part 1 | Part 2 | Part 3 | Part 4 | Part 5

After posting the full text accompanied by a brief introduction, let us now take a closer look at MAH’s 1932 intelligence report concerning Trotsky.

According to the information contained in the first paragraph of the document, a man named ‘Davranof’—whom MAH knew to be an agent of the Soviet intelligence organisation GPU—establishes contact with an interpreter of Armenian origin working for MAH, whose name has been redacted in the report.

The opening sentence of the report contains a notable error: Davranof is referred to as a ‘GPU agent’. However, by 1932, the official name of the Soviet intelligence apparatus was no longer GPU (Gosudarstvennoye Politicheskoye Upravlenie), but OGPU (Ob"edinonnoye Gosudarstvennoye Politicheskoye Upravlenie). In my view, this is precisely the kind of mistake that should never appear in an official report bearing the signature of a senior figure in a national intelligence organisation – in this case, the Istanbul Regional Chief.

The OGPU logo (1932)

The GPU was established in 1922 within the Russian Soviet Federative Socialist Republic (RSFSR) to carry out internal security, intelligence, and counter-espionage operations. Created to succeed the Cheka, the GPU was placed under the authority of the People’s Commissariat for Internal Affairs (NKVD).

With the establishment of the USSR on 30 December 1922, the GPU’s [*] jurisdiction was expanded to cover the entire Soviet Union, and in 1923, it was renamed the OGPU. This organisation subsequently came under the direct authority of Sovnarkom (the Council of People’s Commissars of the USSR).

On the other hand, the OGPU should not be seen merely as an expanded version of the GPU; there were significant differences between the mandates and authority of the two organisations. The OGPU not only broadened the GPU’s powers but also assumed additional responsibilities, such as border security and the fight against economic sabotage. While the GPU’s remit had been confined to internal security, intelligence, and counterespionage, the OGPU swiftly degenerated after 1924, becoming the principal instrument of the Stalinist bureaucracy’s repressive policies.

In this context, to refer to a Soviet agent operating in Istanbul in 1932 — nine years after the GPU had been replaced by the OGPU — as a ‘GPU agent’ constitutes a historical anachronism. There is no doubt whatsoever that Davranof was an ‘OGPU agent’.

Two years after the intelligence report under examination was written, in 1934, the OGPU was merged into the NKVD and continued its operations under the name of the commissariat (ministry) to which it was subordinate.

Was this terminological error the result of a lack of knowledge about Soviet institutions within Turkish intelligence at the time, or was it due to carelessness on the part of the report’s author? We cannot provide a definitive answer to this question. It is certainly possible that the term ‘GPU’ was used informally, almost out of habit. Nevertheless, based on my intuition, I believe the first explanation to be the more likely.

[*] On 30 December 1922, the Russian Soviet Federative Socialist Republic (RSFSR), the Ukrainian Soviet Socialist Republic (Ukrainian SSR), the Byelorussian Soviet Socialist Republic (Byelorussian SSR), and the Transcaucasian Soviet Federative Socialist Republic (Transcaucasian SFSR) united to form the Union of Soviet Socialist Republics (USSR).

Suggested reading: For the expansion of the OGPU’s powers, see J. Arch Getty, Origins of the Great Purges: The Soviet Communist Party Reconsidered – 1933–1938 (New York: Cambridge University Press, 1985), pp. 32–35.

To be continued

Document

A recently released Turkish intelligence report concerning Trotsky

Part 1 | Part 2 | Part 3 | Part 4 | Part 5

In February, Turkey’s National Intelligence Organisation (MİT) made available in the ‘Special Collection’ section of its official website an intriguing intelligence report on Leon Trotsky. The document is signed by Aziz Hüdaî Bey, the Regional Chief for Istanbul of the intelligence service then known as the National Security Service Directorate (MAH).

This 93-year-old report reveals that the MAH sought not only to monitor Trotsky himself but also to track Soviet intelligence activities directed against him; it further lays bare Ankara’s efforts to steer this complex affair in accordance with its own interests.

As this intelligence report was housed solely in the MİT archives for many years, it remained unknown to researchers and historians until now.

Below is the full text of this historic document, which the MİT has now made available electronically:

Istanbul

---------------

16. 1. 932

Addendum: dated 31.12.931 and numbered 1501

“Our Armenian interpreter … has begun working to improve his standing with us. He made contact with Davranof—who is acting in Serkis’s stead and is referred to in our reports as a GPU agent—and received the following initial proposal from him.

“We intend to monitor Trotsky closely. Who visits him; where he goes and whom he meets; the principal activities he pursues at home; and with whom and where he corresponds?” In accordance with our instructions, our agent accepted this assignment. Davranof then requested the names of those charged with Trotsky’s protection and surveillance and enquired which of them had been recruited. At first our agent declined to answer, deeming the question procedurally objectionable, but ultimately complied in line with our directives. We shall furnish Davranof with one name and one contact. They will no doubt seek to verify this contact or bypass our agent altogether in order to gain direct access. This will enable us to identify some of Davranof’s operatives and discern their objectives.

To facilitate our agent’s work, Davranof said: “If you encounter difficulty securing a contact, approach Salih efendi, the policeman who accompanied Trotsky on the island, and confide in him. This gentleman, who already supplies information to others, will no doubt assist you too. We shall pay both you and the contact in accordance with the value of the work to be carried out. Furthermore, a man from England will be arriving shortly to meet Trotsky.

“Find out who he is and why he has come here,” Davranof instructed, adding that Arshakuhi—the wife of Arshaig, one of the coal-depot owners in Fındıklı—had been invited to Greece by Shahverdiyan and had formerly served as his clerk. Davranof’s assertions are correct. While a policeman named Salih efendi was indeed among Trotsky’s guards on the island, he did not accompany Trotsky to Kadıköy.

He arrived with the man Davranof had said would be coming from England. His name is Osias Rosenzweig. They were joined by a Frenchman, Raymond Mouliniere, and both stayed at Trotsky’s house. Although English by birth, Rosenzweig was German by nationality. He claimed to be a music teacher.

The latter was French and spoke fluent Turkish and Greek. The purpose of their visit and their stay at Trotsky’s house is as yet unknown.

We shall furnish Davranof, via our agent, with certain intelligence concerning Trotsky. The funds and directives he provides will serve as the basis for uncovering a new network on our part. Respectfully submitted, Sir.

İ. B.

Regional Chief

To be continued

Belge

Trotskiy’e ilişkin Türk istihbaratının kısa bir süre önce yayımlanan bir raporu

Bölüm 1 | Bölüm 2 | Bölüm 3 | Bölüm 4 |  Bölüm 5

Büyükada'nın ziyaretçileri: Soldan sağa, Pierre Naville, Trotskiy, Gerard Rosenthal, Pierre Naville'in eşi. Pierre Naville, Trotskist eğilimleri nedeniyle 1927'de Fransız Komünist Partisi'nden ihraç edilmişti. Rosenthal ise Fransa'da Trotskiy'in avukatıydı.

İstihbarat raporunun devamında, Davranof'un muhbir olarak kullanmayı planladığı (ancak gerçekte Türk istihbaratına çalışan) tercümanın bilgi temininde zorlanması ihtimaline karşı, “polis Salih efendi”ye başvurmasını tavsiye ettiğini öğreniyoruz. Davranof, MAH’ın tercümanına, Salih Efendi’nin (büyük olasılıkla para karşılığında) “başkalarına” (bununla yerli/yabancı gazetecileri veya üçüncü ülkelerin ajanlarını kastediyor olabilir) zaten bilgi sızdırdığını belirtmiş. OGPU ajanı hem tercümana hem de Salih Efendi’ye para teklif ederek ikili bir ilişki kurmayı hedeflediğini de ortaya koymuş.

Akabinde belgede, Türk istihbaratının hem Davranof'un bahsettiği kişilerin varlığını hem de Salih Efendi’nin Büyükada’da görev yaptığını doğruladığı vurgulanıyor. Dikkat çeken bir ayrıntı ise, Salih Efendi’nin “Troçki ile beraber Kadıköyüne gelmediği”nin belirtilmiş olması. Bu ifade, muhtemelen 1931 Mart’ında İzzet Paşa Yalısı’nda çıkan yangın sonrası Trotskiy’in Büyükada’dan ayrılıp, o dönem Kadıköy’ün dış mahallesi sayılan Moda’ya taşınmasına işaret ediyor olmalı. [*]

Olmayana ergi yöntemine başvurarak, MAH’ın, Trotskiy ve ev halkı hakkında farklı kişilere bilgi aktaran polis memuru Salih Efendi’yi cezalandırmayı ya da yerini değiştirmeyi düşünmediği sonucuna varmamız mümkün. Hiç kuşkusuz bu göz yumma ve izlemeyi sürdürerek bilgi toplamaya devam etme taktiği, bir istihbarat örgütünün tercih edeceği türden bir yaklaşımdı.

Burada bir parantez açıp, Trotskiy ile sekreterlerinin/korumalarının Türk polisiyle olan ilişkisi üzerinde kısaca durmakta fayda var. Trotskiy’in, Jean van Heijenoort dâhil bazı siyasi sekreterlerinin ve çalışma arkadaşlarının anılarının yanı sıra Isaac Deutscher ve Pierre Broué gibi Trotskiy biyografilerini kaleme almış büyük tarihçilerin çalışmalarından, Türkiye’de bulunduğu yıllarda Trotskiy’in yaşadığı evin kapısında sayıları iki ila dört arasında değişen bir Türk polis birliğinin görev yaptığını biliyoruz. Büyükada’ya 20 Ekim 1932 tarihinde gelen van Heijenoort’un anılarında, bu polis birliğinin komiserinin, Rusça konuşan ve biraz Fransızca da bilen Kafkas kökenli Ömer Efendi olduğu belirtiliyor. Yine van Heijenoort’un aktardığına göre, dönüşümlü olarak 24 saat nöbet tutan sekreterlerin/korumaların, belli zamanlarda nadiren de olsa bir Türk polisini yanlarına alarak evi dolaştıkları da oluyordu.

Ne var ki Deutscher, Trotskiy üçlemesinin son cildinde ev halkı ile polisler arasındaki ilişkiyi çok yakınmış gibi gösterir:

Villanın bahçe kapısında bekleyen polisler, korumakla görevli oldukları kişiye öylesine bağlanmışlardı ki, zamanla ev halkının bir parçası haline geldiler; öteye beriye koşturuyor ve ev işlerine yardım ediyorlardı. (Isaac Deutscher, The Prophet Outcast - Trotsky: 1929-1940, Oxford University Press, Londra, 1963, s. 20)

Van Heijenoort ise, anılarının sonunda yer alan ekler bölümünde Deutscher’in bu yöndeki ifadelerini kesin bir dille tekzip eder:

Ben Büyükada'dayken böyle bir şeye tanık olmadım. Aslında, Türk polisleriyle olan temasımızı gerekli asgari düzeyin ötesine geçirmemeye özen gösteriyorduk. Trotskiy'e gelince, kendisi onlarla hiçbir zaman yakınlık kurmadı. (Jean van Heijenoort, With Trotsky in Exile: From Prinkipo to Coyoacan, Harvard University Press, Massachusetts, 1978, s. 154)

Ev halkının, 1932 yılında Türk polisiyle Deutscher’in “kurguladığı” türden bir ilişki kurmuş olması, çok ciddi güvenlik zaaflarına neden olacağından hem mantıklı hem de inandırıcı değildir. Unutmamak gerekir ki, 1932’de Trotskiy ve yoldaşları, Stalin’in Trotskiy’i Sovyetler Birliği’nden sürgün etmesini bir hata olarak görmeye başlamış olabileceğini düşünüyorlardı. Trotskiy, Stalin’in umduğu gibi sürgünde yalıtılmış ve etkisiz bir halde kalmamıştı; birçok ülkede –sayısal olarak büyük bir kitleye ulaşmasa da– taraftar bulmuştu, Sovyetler Birliği’ne yönelik Muhalefet Bülteni’nin yanı sıra belli ölçüde ses getiren kitaplar, broşürler ve makaleler yayımlamaktaydı.

Trotskiy, Büyükada'da çalışma masasında

İstihbarat raporunun sonlarına doğru, Birleşik Krallık’tan Trotskiy’in yanına geleceği daha önce bildirilmiş olan bir şahsın Ada’ya ulaştığı ve adının “Osias Rosenzweig” olduğu belirtiliyor. Raporda, Rosenzweig’in doğduğu yer itibarıyla “İngiliz” olduğu, ancak Alman tabiiyetinde bulunduğu ve müzik öğretmenliği yaptığı ifade ediliyor.

Elimdeki kaynaklarda ve internette Osias Rosenzweig’in kim olduğuna dair hiçbir ize rastlayamadım. Bu isim, Wolfgang Lubitz’in editörlüğünü yaptığı ve 600 sayfayı aşan hacmiyle kapsamlı bir başvuru kaynağı olan Lev Trotskiy ve Trotskizm Bibliyografisi'nde [**] de yer almıyor. “Rosenzweig” soyadı, kökeni Almanca konuşulan Avrupa bölgelerine, özellikle de Aşkenaz Yahudilerine dayanan bir isim olup, Almancada “gül ağacı” ya da “gül dalı” anlamına geliyor. Dolayısıyla, basit bir yazım hatasından söz etmek de pek mümkün görünmüyor.

Raporda, Rosenzweig’la birlikte “Raymond Moulinière” isminde bir Fransız'ın da Trotskiy’in yanına geldiği bilgisi yer alıyor. Moulinière, Trotskist hareket içinde oldukça iyi bilinen bir isim olup, 1929’da Trotskiy’in Büyükada’ya yerleşmesinde önemli bir rol oynadı. [***] Daha sonraki yıllarda da Büyükada’da Trotskiy’i birçok kez ziyaret ettiği biliniyor.

Ancak raporda, Moulinière’in mükemmel derecede Türkçe ve Rumca konuştuğunun belirtilmesi oldukça tuhaf. Bu iddiayı destekleyecek herhangi bir bilgiye ne elimdeki kaynaklarda ne de internette rastlayabildim. Belki de Moulinière her iki dili de sınırlı ölçüde biliyordu ve raporda Türkçe ile Yunanca bilgisi şu ya da bu nedenle abartılmıştı.

Ve son olarak, raporda Trotskiy hakkında bilgi toplamaya çalışan OGPU ajanı Davranof’a, Türk istihbaratı için çalışan Ermeni kökenli tercüman aracılığıyla bazı bilgilerin verileceği ifade ediliyor. Bu yolla, Sovyet ajanının vereceği para ve direktifler izlenerek, Sovyet istihbaratına çalışan başka bir casus şebekesinin deşifre edilebileceği belirtiliyor. Bu da o yıllarda MAH’ın yalnızca bilgi toplamakla yetinmediğini, aynı zamanda aktif bir karşı istihbarat operasyonu yürüterek Sovyet casus ağlarını ortaya çıkarmayı hedeflediğini gösteriyor.

Elbette, bütün bunlara bakarak 1930’lu yıllarda MAH’ın, OGPU’dan daha üstün ve başarılı bir istihbarat örgütü olduğu sonucunu çıkarmak doğru olmaz. Uluslararası faaliyet alanı OGPU’ya kıyasla çok daha sınırlı olan MAH, bu vakada Sovyet istihbaratına karşı ev sahibi olmanın sağladığı önemli bir avantajla hareket ediyordu.

[*] Trotskiy, Ocak 1932’de Büyükada’ya geri döndü ve başka bir yalıda yaşamaya başladı.

[**] Wolfgang Lubitz (Editör), Bibliography - A classified list of published items about Leon Trotsky and Trotskyism, İkinci baskı, Münih, 1988.

[***] 25 Ocak 2025’te Moulinière’in kaleme aldığı ve İstanbul’da Trotskiy ile ilk kez nasıl bir araya geldiklerini anlattığı kısa makalenin Türkçe çevirisini de bu blogda yayımlamıştık.

Bitti

Belge

Trotskiy’e ilişkin Türk istihbaratının kısa bir süre önce yayımlanan bir raporu

Bölüm 1 | Bölüm 2 | Bölüm 3 | Bölüm 4 | Bölüm 5

OGPU ajanı Davranof’un, ele aldığımız istihbarat raporunda adı silinmiş olan Ermeni tercümandan yerine getirmesini talep ettiği görevler şunlar:

• İstanbul/Büyükada’da sürgünde bulunan Lev Trotskiy’in mümkün olduğunca yakından izlenmesi,
• Trotskiy’in yanına kimlerin gelip gittiğinin belirlenmesi,
• Nerelere gittiği ve kimlerle görüştüğünün öğrenilmesi,
• Evinde en çok nelerle meşgul olduğunun tespit edilmesi,
• Kimlerle irtibat hâlinde olduğunun deşifre edilmesi.
  

Trotskiy'in Ocak 1932 - Temmuz 1933 arasında Büyükada'da yaşadığı ev

Belgeden anlaşıldığına göre Davranof, irtibat kurduğu tercümanın aslında MAH için çalıştığından habersiz. Türk istihbaratı MAH ise tercümandan, bu durumu Davranof’a belli etmeden onunla temasını sürdürmesini istiyor. Hiç kuşkusuz amaç, bu fırsattan yararlanarak Sovyet istihbaratının Trotskiy’i izlemeye yönelik faaliyetleri hakkında içeriden bilgi almak ve OGPU'nun çalışmalarını olabildiğince denetim altında tutmak.

Raporun devamında, Davranof’un Ermeni asıllı tercümana, Trotskiy’in korunmasında ve gözetlenmesinde görevli olanların kimler olduğunu da sorduğu görülüyor. Tercüman, ilk etapta bu soruya cevap vermeyi sakıncalı bulsa da MAH’ın talimatı doğrultusunda OGPU ajanının isteğini kabul ediyor. Hatta MAH, “Davranof’a bir isim ve bir vasıta göstereceğiz” diyerek onu yanıltmaya yönelik hazırlıklara da girişiyor. MAH, bu gelişmeyi yalnızca bilgi toplamak için değil; aynı zamanda bir karşı istihbarat operasyonu yürüterek Sovyet istihbaratını yönlendirmek ve yanıltmak için de bir fırsat olarak görüyor.

MAH'ın amblemi

MAH’ın bu niyeti raporda şu şekilde ifade ediliyor:

Onlar (Sovyet istihbaratı) her halde bu vasıtayı tahkik (soruşturma) ve yahut ajanımızı büsbütün atarak vasıtayı elde etmeğe çalışacaklardır. Bu suretle Davranof’un bazı adamlarını tanımak ve ne yapmak istediklerini anlamak mümkün olacaktır.

Bu satırlar, MAH’ın OGPU ajanının olası diğer bağlantılarını tespit etmeye ve ne tür faaliyetler yürütmeyi amaçladığını öğrenmeye yönelik çabasını açık biçimde ortaya koyuyor.

Devam edecek

Belge

Trotskiy’e ilişkin Türk istihbaratının kısa bir süre önce yayımlanan bir raporu

Bölüm 1 | Bölüm 2 | Bölüm 3 | Bölüm 4 | Bölüm 5

OGPU ajanı Davranof hakkında biraz daha fazla bilgiye ulaşmak amacıyla, birkaç yıl önce okuduğum Georges Agabekov’un OGPU: The Russian Secret Terror [OGPU: Gizli Rus Terörü] adlı kitabını yeniden gözden geçirdim. Georges Sergeeviç Agabekov (1896–1937), OGPU için çalışan önemli bir ajan ve istihbarat subayıydı. OGPU’da üst düzey görevlerde bulunmuş, 1930’da Batı’ya sığınarak Sovyet casusluk faaliyetleri hakkında önemli bilgiler paylaşmıştı. Kaçışının ardından yayımlanan bu kitabında, özellikle Orta Asya ve Orta Doğu’daki Sovyet istihbarat operasyonlarını ifşa etmişti.

Agabekov’un kitabında OGPU’nun İstanbul’daki faaliyetlerine dair de dikkate değer bilgiler yer alıyor. OGPU’nun, Yakın Doğu’daki casusluk faaliyetleri için İstanbul’u bir üs olarak kullandığı ve bu şehirdeki operasyonlarının ayrıntılı biçimde anlatıldığı görülüyor. Yazar, OGPU’nun Türkiye’deki çalışmalarını özellikle Trotskiy’in sürgün dönemi ve Sovyet ajanlarının bu süreçteki rolleri bağlamında ele alıyor. Kitapta ayrıca, OGPU’nun İstanbul’daki gizli ağlarının organizasyon yapısı ile bu ağların bölgedeki diğer ülkeler üzerindeki etkilerine de değiniliyor.

Ancak kitap yalnızca Agabekov’un Batı’ya iltica ettiği 1930 yılına kadar olan gelişmeleri kapsadığından, bu tarihe kadar İstanbul’da görev yapan, gerçek ya da sahte adıyla Davranof isimli bir ajana değinmiyor. Bu durum, Davranof’un İstanbul’da Agabekov’un ifşaatlarının ardından, yani 1930’dan sonra OGPU adına faaliyet göstermeye başladığı ihtimalini güçlendiriyor.

Agabekov’un ifşaatları, Yakın Doğu ve Orta Asya’daki Sovyet istihbarat ağlarının büyük ölçüde açığa çıkmasına ve birçok ajanın tutuklanmasına neden olmuştu. Bu sarsıcı darbenin ardından OGPU’nun söz konusu bölgelerdeki ajan kadrolarında kapsamlı değişikliklere gitmek zorunda kaldığı biliniyor. Açığa çıkan ajanların yerini doldurmak ve güvenlik açıklarını kapatmak üzere yeni isimlerin ve stratejilerin devreye sokulduğu rahatlıkla öne sürülebilir.

Davranof’un büyük olasılıkla Agabekov’un ifşaatlarının ardından, yani 1930’dan sonra göreve başlayan bir OGPU ajanı olduğunu belirledikten sonra, açık kaynaklardan yararlanarak internet üzerinde bir araştırma yaptım. Bu araştırmalar sırasında, İstanbul’da ticari faaliyet gösteren bir Nikola Davranof’un varlığına dair izlere ulaştım.

Karşıma çıkan ilk belge, 1934 tarihli bir ticari yazışmaydı. İncelediğimiz istihbarat raporundan iki yıl sonrasına ait bu mektup, kömür alımına dair düzenlenmişti. Mektubun antetli kâğıdından, Nikola Davranof’un Galata’da faaliyet gösterdiği, İstanbul şubesinin Kürkçü Han’da yer aldığı ve kömür deposunun Kuruçeşme’de bulunduğu anlaşılıyor. İstihbarat raporunda, Davranof’un “Fındıklı'da kömür deposu sahiplerinden” birinin eşi hakkında bilgi verdiğinin belirtilmesi de doğru iz üzerinde olduğumuza işaret ediyor.

19 Aralık [Kânunuevvel] 1934 tarihli mektup

Aynı antetli kâğıda yazılmış 1935 tarihli başka bir mektubun görseline de çevrimiçi eriştim. Bu mektup, Sovyet yumurta talaşlarının satışı için Balıkesir Ticaret Odası’na gönderilmiş.

21 Mart 1935 tarihli mektup

Çevrimiçi gazete arşivlerinde Davranof’un şirketine ait ilanlara da rastladım. Akşam gazetesinin 27 Ekim 1932 tarihli sayısının 16. sayfasında yayımlanan bir ilanda, Davranof’un kömür satışı yaptığı görülüyor. Bu ilanda, bir yazım hatasıyla Nikola Davranof’un adı “M. Davranof” olarak geçmiş. Ancak ilandaki telefon numarası ve adres, 1934 ve 1935 tarihli antetli mektuplardaki bilgilerle örtüşüyor.

Akşam gazetesi, 27 Ekim 1932, s. 16

Aynı ilan, Cumhuriyet gazetesinde 21 Ekim, 27 Ekim ve 8 Kasım 1932 tarihlerinde; Milliyet gazetesinde 24 Ekim ve 7 Kasım 1933 tarihlerinde; Akşam gazetesinde ise 20 Ekim 1933 tarihinde yayımlanmış.

Cumhuriyet gazetesinin 8 Nisan 1936 tarihli 9. sayfasında yer alan ve Beyoğlu Altıncı Noterliği’ne hitaben yazılmış resmi bir ilan, Davranof’un bu tarihte de İstanbul’da faaliyet göstermeye devam ettiğini ortaya koyuyor.

Cumhuriyet gazetesi, 8 Nisan 1936, s. 9

Son Posta gazetesinin 15 Eylül 1937 tarihli sayısının 12. sayfasında yayımlanan bir ilandan ise Davranof’un iş adresinin değiştiği (Mahmutpaşa’ya taşındığı) ve ithal kontrplak satmaya başladığı anlaşılıyor.

Son Posta gazetesi, 15 Eylül 1937, s. 12

Davranof’un daha sonra jaluzi işine yöneldiği ve reklamlarının 1940 yılının ortalarına kadar yerel basında yayımlanmaya devam ettiği görülüyor. 1932 öncesine ait herhangi bir ilan ya da habere ise rastlayamadım. Ancak Nisan 1943 tarihli, aynı Mahmutpaşa adresini taşıyan Davranof antetli bir mektup zarfının görseline internet üzerinden ulaşabildim.

Nikola Davranof antetli zarfıyla Almanya'ya gönderilmiş bir mektup (Nisan 1943) [*]

Tüm bu verilere dayanarak, büyük olasılıkla Davranof’un 1932 yılında ya da hemen öncesinde, Sovyet kömür tüccarı kisvesi altında İstanbul’da OGPU ajanı olarak faaliyet göstermeye başladığını ve zaman zaman faaliyet gösterdiği sektörü değiştirmekle birlikte en azından 1943 yılına kadar bu çalışmalarını sürdürdüğünü söyleyebiliriz. Elbette, elimizdeki veriler eksiksiz olmadığından kesin bir iddiada bulunmamız mümkün değil.

Sonuç olarak, istihbarat raporunda adı geçen OGPU ajanı Davranof ile açık kaynaklardan izini sürdüğümüz Nikola Davranof’un aynı kişi olma olasılığı oldukça yüksek. O yıllarda İstanbul’da Davranof soyadını taşıyan birden fazla kişinin yaşaması pek olası görünmüyor. Ayrıca Sovyet ajanlarının ticari işletmeleri paravan olarak kullanmaları da sıkça başvurulan bir yöntemdi.

[*] Mektubun, o tarihte Nazi yönetimi altındaki Almanya'ya gönderilmiş olması, akla önemli sorular getiriyor. Ancak burada bu sorular üzerinde durmayacağım, zira bunları tartışmama izin verecek hemen hiçbir veriye sahip değilim.

Devam edecek

 Belge

Trotskiy’e ilişkin Türk istihbaratının kısa bir süre önce yayımlanan bir raporu

Bölüm 1 | Bölüm 2 | Bölüm 3 | Bölüm 4 | Bölüm 5

Kısa bir sunum eşliğinde tam metnini yayımladıktan sonra, şimdi gelin MAH’ın Trotskiy’le ilgili 1932 tarihli istihbarat raporunu daha yakından inceleyelim.

Belgenin ilk paragrafında yer alan bilgiye göre, Sovyet istihbarat örgütü GPU’nun ajanı olduğu MAH tarafından bilinen, "Davranof" adlı bir kişi, MAH için çalışan Ermeni asıllı ve raporda adı silinmiş bir tercüman ile temas kuruyor.

Raporun ilk cümlesi dikkat çekici bir hata içeriyor: Davranof’tan “GPU ajanı” olarak bahsediliyor. Ancak, 1932 itibarıyla Sovyet istihbarat örgütünün resmi adı GPU (Gosudarstvennoye Politicheskoye Upravlenie) değil; OGPU (Ob"edinonnoye Gosudarstvennoye Politicheskoye Upravlenie) idi. Bana göre bu, bir ulusal istihbarat örgütünün üst düzey yöneticisinin – İstanbul Bölge Âmirinin – imzasını taşıyan resmi bir raporda asla yapılmaması gereken türden bir hata.

OGPU'nun logosu (1932)

GPU, 1922’de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’nin (RSFSC) iç güvenlik, istihbarat ve karşı casusluk faaliyetlerini yürütmek üzere kurulmuştu. Çeka’nın yerini almak üzere kurulmuş olan GPU, İçişleri Halk Komiserliği’ne (NKVD) bağlıydı.

30 Aralık 1922’de SSCB’nin kurulmasıyla birlikte, [*] GPU’nun yetki alanı tüm Sovyetler Birliği’ni kapsayacak şekilde genişletildi ve 1923’te OGPU adını aldı. Bu örgüt, doğrudan Sovnarkom’a (SSCB Halk Komiserleri Konseyi) bağlı olarak faaliyet göstermeye başladı.

Öte yandan, OGPU yalnızca GPU’nun yetki alanının genişletilmiş hali olarak görülmemelidir; bu iki örgütün görev ve yetkileri arasında da önemli farklar bulunmaktaydı. OGPU, GPU’nun yetkilerini genişleterek sınır güvenliği, ekonomik sabotajla mücadele gibi ek görevler üstlenmişti. GPU’nun faaliyet alanı iç güvenlik, istihbarat ve karşı casuslukla sınırlıyken, OGPU 1924 yılından itibaren hızla yozlaşarak Stalinist bürokrasinin baskıcı politikalarının başlıca aracı haline geldi.

Bu bağlamda, 1932’de – yani GPU’nun yerini OGPU’nun almasının üzerinden 9 yıl geçmişken – İstanbul’da faaliyet gösteren bir Sovyet ajanından "GPU ajanı" olarak bahsetmek tarihsel bir anakronizmdir. Hiç kuşkusuz, Davranof bir “OGPU ajanıydı”.

İncelediğimiz istihbarat raporunun yazılmasından iki yıl sonra, 1934’te OGPU, NKVD ile birleştirilecek ve faaliyetlerini bağlı olduğu komiserliğin (bakanlığın) adı altında yürütmeye devam edecekti.

Bu terminolojik hata, dönemin Türk istihbaratının Sovyet kurumları konusundaki bilgi eksikliğinden mi yoksa raporu hazırlayan görevlinin dikkatsizliğinden mi kaynaklanıyordu? Bu soruya kesin bir cevap veremiyoruz. Elbette, GPU teriminin gayriresmî olarak, adeta “ağız alışkanlığı” şeklinde kullanılmış olabileceğini de göz önünde bulundurmak mümkün. Yine de sezgilerime dayanarak ilk ihtimalin daha olası olduğunu düşünüyorum.

[*] 30 Aralık 1922’de, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti, Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti, bir araya gelerek Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'ni (SSCB) oluşturdu.

Okuma önerisi: OGPU’nun yetkilerinin genişletilmesiyle ilgili olarak bkz. J. Arch Getty, Origins of the Great Purges: The Soviet Communist Party Reconsidered – 1933-1938, Cambridge University Press, New York, 1985, s. 32-35.

Devam edecek

Belge

Trotskiy’e ilişkin Türk istihbaratının kısa bir süre önce yayımlanan bir raporu

Bölüm 1 | Bölüm 2 | Bölüm 3 | Bölüm 4 | Bölüm 5

Millî İstihbarat Teşkilâtı (MİT), geçtiğimiz şubat ayında resmi internet sitesindeki "Özel Koleksiyon" bölümünde Lev Trotskiy ile ilgili ilginç bir istihbarat raporunu erişime açtı. Belge, o tarihte Millî Emniyet Hizmeti Riyâseti (MAH) olarak bilinen istihbarat teşkilatının İstanbul Bölge Âmiri Aziz Hüdaî Bey'in imzasını taşıyor. 

93 yıllık bu belge, MAH’ın yalnızca Trotskiy’i değil, aynı zamanda Sovyet istihbaratının Trotskiy’e yönelik faaliyetlerini de takip etmeye çalıştığını ortaya koyuyor; ayrıca, Ankara’nın bu karmaşık süreci kendi çıkarları doğrultusunda yönetme çabalarını da gözler önüne seriyor.

Bu istihbarat raporu, uzun süre sadece MİT arşivinde saklanmış olduğundan, bugüne kadar araştırmacılar ve tarihçiler arasında bilinmiyordu.

MİT’in elektronik ortamda kullanıma sunduğu bu tarihi belgenin tam metni şöyle:

İstanbul

---------------

16. 1. 932

Zeyl: 31.12.931 tarih ve 1501 numara

"Ermenice tercümanımız ... efendi bize karşı vaziyetini düzeltmek için çalışmaya başlamıştır. Serkis'in vazifesini görmekte olan ve raporlarımızda G.P.U. ajanı olarak ismi geçen Davranof ile temasa gelmiştir. Davranof ilk vazife olarak şu teklifte bulunmuştur.

“Troçki'yi yakından takip etmek istiyoruz. Yanına kimler geliyor; kendisi nerelere gidiyor ve kimlerle görüşüyor; evinde en ziyade ne gibi işlerle uğraşıyor; nerelerle ve kimlerle muhabere ediyor?” Talimatımız mucibince ajanımız bu hizmeti kabul etmiştir. Davranof, Troçki'nin muhafaza ve tarassuduna memur olanların isimlerini ve bunlardan hangisinin elde edilmiş olduğunu sormuştur. Bidayette ajanımız bu sualin usule mugayir olduğunu ileri sürerek bir cevap vermemiş ise de yine talimatımıza tevfikan bunu da kabul etmiştir. Davranof'a bir isim ve bir vasıta göstereceğiz. Onlar herhalde bu vasıtayı tahkik veyahut ajanımızı büsbütün atarak vasıtayı elde etmeye çalışacaklardır. Bu suretle Davranof'un bazı adamlarını tanımak ve ne yapmak istediklerini anlamak mümkün olacaktır.

Davranof ajanımızın işini kolaylaştırmak maksadıyla demiştir ki, “Eğer vasıta bulmakta güçlük çekersen Troçki adada iken yanında bulunmuş olan polis Salih efendiyi görüp ona açıl. Başkalarına malumat vermekte olan bu efendi herhalde sana da yardım eder. Göreceğiniz işin kıymeti nispetinde gerek sana ve gerek vasıtaya para vereceğiz. Bir de Troçki ile görüşmek üzere bu günlerde İngiltere'den bir adam gelecektir. 

Bunun hüviyetini ve ne için geldiğini öğreniniz” demiş ve malumat olarak Fındıklı'da kömür deposu sahiplerinden Arşaığ'ın karısı Arşakuhi'nin, Şahverdiyan tarafından Yunanistan'a davet edildiğini ve bu kadının esasen evvelce Şahverdiyan nezdinde katiplik etmiş olduğunu bildirmiştir. Davranof’un söylediği şeyler doğrudur. Troçki Ada’da iken muhafızları arasında Salih efendi ismindeki polis de bulunmuştur. Fakat Troçki ile beraber Kadıköyüne gelmemiştir.

İngiltere'den geleceğini bildirdiği adamla gelmiştir. İsmi Osias Rosenzweig'dir. Bununla birlikte bir de Raymond Mouliniere isminde bir Fransız gelmiş ve her ikisi Troçki'nin evine inmişlerdir. Birincisi doğuş itibarıyla İngiliz ise de tab'a itibarıyla Alman'dır. Musiki muallimi olduğunu söylemektedir.

İkincisi Fransız'dır, mükemmel Türkçe ve Rumca konuşmaktadır. Bunların ne için geldikleri ve ne için Troçki'nin evinde kaldıkları henüz anlaşılamamıştır. 

Davranof'a ajanımız vasıtasıyla Troçki'ye dair bazı malumat vereceğiz. Vereceği para ve direktifler bizim için yeni bir şebekenin keşfine esas olacaktır. Arz eylerim efendim.

İ. B.

Âmiri

Devam edecek

Soviet Stalinism and secrecy: Gorbachev's revelations

Around a year ago, while reading the memoirs of Mikhail Gorbachev, President of the USSR and General Secretary of the CPSU, I came across a passage that left a profound impression on me:

Andropov and I were drawn even closer together in our work during his early months as General Secretary. I sensed his trust in me and his support. At the very end of 1982 he suggested meaningfully: 'You know what, Mikhail, don't limit your work to the agrarian sector. Try to look at other aspects.'

He fell silent and then added: 'In general terms, act as if you had to shoulder all the responsibility one day. I mean it.'

The first question we had to grapple with after Andropov's election concerned a decision which had been taken by the Politburo when Brezhnev was still alive, to increase prices for bread and cotton fabrics. Andropov asked Ryzhkov and me to examine the matter once more and to report our conclusions to him. Trying to understand the essence of the whole business, we asked for access to the budget, but Andropov simply laughed that off: 'Nothing doing! You're asking too much. The budget is off limits to you.'

I must say that many 'secrets' of the budget were so well kept that I found out about some of them only on the eve of my stepping down as President. (Mikhail Gorbachev, Memoirs, trans. Georges Peronansky and Tatjana Varsavsky, Doubleday, New York, October 1996, pp. 146-7)

Gorbachev’s striking revelations portray a profoundly bleak and thought-provoking picture of how the Soviet regime functioned -or, more accurately, failed to function. Let us list his disclosures one by one and take a closer look at each.

In this context, the first point to be made is this: the USSR was ruled by a regime so opaque that even members of the Politburo -the country’s highest political decision-making body- had no access to the state budget, the most fundamental piece of financial information. When two Politburo members requested to see the consolidated figures for revenue and expenditure, the General Secretary of the time bluntly refused with a curt “Nothing doing!” Even more remarkably, these very members had been asked to reconsider a highly sensitive decision [*] to increase the prices of essential goods such as bread and cotton textiles—yet they were being kept entirely in the dark about the financial context behind it.

Ironically, the very same General Secretary who denied Gorbachev access to the budget figures was whispering in his ear that he should begin preparing to take over the post himself.

Indeed, around two and a half years after this astonishing episode, in March 1985, Gorbachev -the very man who had once been denied access to the consolidated budget- rose to the highest position in the Communist Party of the Soviet Union, becoming General Secretary, just as Andropov had predicted. (That same year, Ryzhkov was appointed Chairman of the Council of Ministers.) Yet even Gorbachev, who now wielded supreme authority -first as Party leader and later as President of the state- would only gain full insight into the meticulously guarded budgetary "secrets" in 1990 or 1991, by which point the USSR was already in irreversible decline. Notably, Gorbachev refrains from specifying the exact year.

Andropov and Gorbachev, side by side. Andropov died of kidney failure at the age of 70, not long after this photograph was taken. Not a single report about his illness appeared in the Soviet press.

Yet the problem ran far deeper than the excessive secrecy surrounding the budget or the thick veil drawn over other crucial data. Much of the information -whether kept classified, selectively disclosed, or officially presented to domestic and international audiences alike- was manipulated, incomplete, misleading, and therefore ultimately unreliable.

But what of the Soviet working class and the other sections of the labouring population—those officially proclaimed to be the true bearers of power? What role were they able to play in this dystopian regime, where all avenues for political participation had been systematically sealed off? The harsh truth is this: Stalinism had politically lobotomised them long before. Indeed, without this calculated incapacitation, the rapid restoration of capitalism in the Soviet Union under Gorbachev’s leadership would scarcely have been possible.

[*] In 1962, in the Soviet city of Novocherkassk, a 30–35% cut in workers’ wages, combined with a 35% rise in the prices of essential foodstuffs such as meat and dairy, sparked protests amidst deepening economic hardship. During the demonstrations, Soviet security forces opened fire on unarmed civilians, killing 26 and injuring 87. This uprising served as a sobering lesson for the Stalinist regime, prompting the authorities to adopt a far more cautious approach to food price increases. The Novocherkassk massacre—an emblematic instance of Stalinist secrecy—was concealed from both the Soviet public and the outside world for thirty years, only coming to light after the collapse of the USSR.

Sovyet Stalinizmi ve gizlilik: Gorbaçov’un ifşaatı

Yaklaşık bir yıl önce, SSCB Başkanı ve SBKP Genel Sekreteri Mihail Gorbaçov'un anılarını okurken beni derinden etkileyen şu pasajla karşılaştım:

Andropov ile ben, onun Genel Sekreter olarak göreve başladığı ilk aylarda yürüttüğümüz çalışmalar sırasında daha da yakınlaştık. Bana duyduğu güveni ve desteğini hissediyordum. 1982'nin sonlarına doğru, anlamlı bir şekilde şunları söyledi: "Bak Mihail, çalışmalarını tarım sektörüyle sınırlama. Diğer alanlara da yönelmeyi dene."

Bir süre sessiz kaldı ve ardından ekledi: "Genel olarak, sanki bir gün tüm sorumluluğu üstlenmek zorunda kalacakmışsın gibi davran. Bunu ciddi söylüyorum."

Andropov'un seçilmesinin ardından ele almak zorunda kaldığımız ilk mesele, Brejnev henüz hayattayken Politbüro tarafından alınan ekmek ve pamuklu kumaş fiyatlarını artırma kararıydı. Andropov, Rıjkov ve benden konuyu tekrar incelememizi ve sonuçları kendisine iletmemizi istedi. İşin özünü kavrayabilmek için bütçeye erişim talep ettik; ancak Andropov bunu gülerek geçiştirdi: "Olmaz öyle şey! Çok ileri gidiyorsunuz. Bütçeye erişiminiz yasak."

Şunu belirtmeliyim ki bütçeye dair pek çok "sır" öylesine iyi saklanmıştı ki bazılarını ancak Cumhurbaşkanlığı görevimden ayrılışımın hemen öncesinde öğrenebildim. (Mikhail Gorbachev, Memoirs, çev. Georges Peronansky ve Tatjana Varsavsky, Doubleday, New York, Ekim 1996, s. 146-7)

Gorbaçov’un bu çarpıcı ifşaatı, Sovyetler Birliği’ndeki rejimin işleyişine (ya da daha doğrusu işlemeyişine) dair son derece karanlık ve düşündürücü bir tablo çiziyor. Gorbaçov’un anlattıklarını, alt alta sıralayalım ve bunlara biraz daha yakından bakalım.

Bu bağlamda, ilk söylenmesi gereken şey şudur: SSCB, öyle bir rejimle yönetiliyordu ki, ülkenin en üst düzey siyasi karar alma mekanizması olan Politbüro üyelerinin bile devletin temel finansal bilgisi olan bütçeye erişimi bulunmuyordu. İki Politbüro üyesi, ülkenin konsolide gelir ve gider rakamlarını görmek istediğinde ise kendilerine, dönemin genel sekreteri tarafından “Olmaz öyle şey!” denilerek erişim izni tanınmadı. Üstelik bu iki Politbüro üyesinden, ekmek ve pamuklu kumaş gibi temel tüketim mallarının fiyatlarında artış yapılmasını öngören son derece kritik bir kararı [*] yeniden değerlendirmeleri istenmiş olduğu halde.

İronik bir biçimde, dönemin genel sekreteri, bütçe verilerine erişim taleplerini reddettiği bu iki kişiden birinin – yani Gorbaçov’un – kulağına kendisini genel sekreterlik görevine hazırlanması gerektiğini fısıldıyordu.

Nitekim, bu şaşırtıcı olaydan yaklaşık iki buçuk yıl sonra, Mart 1985’te, konsolide bütçeyi görmesine izin verilmeyen Gorbaçov, Andropov'un öngörüsü doğrultusunda Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin en üst makamı olan genel sekreterlik koltuğuna oturdu. (Rıjkov ise aynı yıl Bakanlar Kurulu Başkanlığı’na getirildi.) Ancak hem partinin genel sekreteri hem de sonrasında devletin cumhurbaşkanı olarak en yüksek yetkilere sahip olan Gorbaçov bile, bütçeye dair özenle saklanan "sırların" tamamına, ancak Sovyetler Birliği'nin geri dönülmez bir şekilde dağılma sürecine girdiği 1990 ya da 1991 yıllarında – ki Gorbaçov kesin bir tarih belirtmiyor – tam olarak vakıf olabilecekti.

Andropov ve Gorbaçov yan yana. Andropov bu fotoğrafın çekilmesinden kısa bir süre sonra 70 yaşında böbrek yetmezliğinden öldü. Sovyet basınında hastalığıyla ilgili tek bir haber bile yayımlanmadı.

Ne var ki sorun sadece bütçenin aşırı derecede gizli tutulması veya diğer pek çok önemli verinin kalın bir sır perdesi ardında saklanmasıyla sınırlı değildi. Gizlenen, kısıtlı bir biçimde paylaşılan veya resmî olarak hem ülke hem de dünya kamuoyuna açıklanan verilerin önemli bir kısmı aynı zamanda manipüle edilmiş, eksik, yanıltıcı ve dolayısıyla güvenilirlikten uzaktı.

Peki ya, resmî açıklamalarda iktidarın gerçek sahibi oldukları iddia edilen Sovyet işçi sınıfı ve diğer emekçi halk kesimlerinin durumu neydi? Siyasi katılım olanaklarının tamamen tıkalı olduğu bu distopik rejim altında ne tür bir rol üstleniyorlardı? Ne yazık ki, onlar Stalinizm tarafından uzun yıllar önce siyasi olarak lobotomize edilmişlerdi. Zaten, bu olmadan da Sovyetler Birliği’nde Gorbaçov’un önderliği altında kapitalizmin büyük bir hızla restore edilmesi kesinlikle mümkün olmazdı.

[*] 1962 yılında, Sovyetler Birliği'nin Novoçerkassk şehrinde, işçi ücretlerinin %30-35 oranında düşürülmesi ve aynı dönemde temel gıda maddelerinden et ve süt ürünlerine yapılan %35'lik zam, halkın ekonomik durumunu daha da kötüleştirerek protestolara neden oldu. Protestolar sırasında, Sovyet güvenlik güçlerinin ateş açması sonucu 26 kişi hayatını kaybetti ve 87 kişi yaralandı. Bu ayaklanma, Stalinist rejim için ciddi bir ders niteliği taşıdı ve Sovyet hükümeti, temel gıda maddelerine zam yapma konusunda çok daha temkinli bir yaklaşım benimsemeye yöneldi. Novoçerkassk Katliamı, Stalinist gizlilik politikasının tipik bir örneği olarak ülke ve dünya kamuoyundan 30 yıl boyunca saklanmış, ancak Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından gün yüzüne çıkmıştır.

Çeviri:

Trump’ın gümrük vergileri – bazı gerçekler ve sonuçlar (çeşitli kaynaklardan)

Michael Roberts

“GÜMRÜK VERGİLERİNİ ÖDEYİN!”
“İŞİMİZİ BAŞKA YERLERE KAYDIRACAĞIZ!”

1. Trump’ın gümrük vergilerini artırmasının toplam etkisi, ABD’nin ithal mallara uyguladığı ortalama gümrük tarifesi oranını %26’ya yükseltmek oldu. Bu, son 130 yılın en yüksek düzeyini temsil ediyor.

Grafik 1: ABD'nin Fiili Gümrük Vergisi Oranları (%, 2025 Güncel Tahmin)
Dikey Eksen: "Gümrük Vergisi Oranı (%)" - Yatay Eksen: "Yıllar"

2. ABD'ye ihracat yapan her ülke için gümrük vergilerinin belirlenmesinde kullanılan formülün, diğer ülkelerin ABD’nin yaptığı ihracata uyguladığı haksız vergiler, sübvansiyonlar veya tarife dışı engellerle bir ilgisi bulunmuyor. Bunun yerine, formül şu basit hesaplama şekline dayanıyor: ABD'nin bir ülkeyle olan ticaret açığı, o ülkeden yapılan ithalatın tutarına bölünüyor; çıkan sonuç ikiye bölünerek uygulanacak gümrük vergisi oranı elde ediliyor. Örneğin, ABD Vietnam’dan 137 milyar dolarlık ithalat yaparken, bu ülkeyle 123 milyar dolarlık bir ticaret açığı veriyor. Bu hesaba göre, Vietnam’ın ABD mallarına %90 oranında bir ithalat vergisine denk düşen ticaret engelleri uyguladığı varsayılıyor. ABD’nin kullandığı formül ise bu oranın yarısı kadar (%45) bir gümrük vergisi koyarak iki ülke arasındaki açığı yarıya indirmeyi amaçlıyor. Burada sorun şu: Vietnam ABD’den ithal edilen ürünlere %90’lık bir gümrük vergisi uygulamıyor. Dolayısıyla, ABD’ye ihracatında düşüşü önlemek amacıyla bu hayalî “gümrük vergisinde” indirime gitmesi de mümkün değil.

3. Bu adımlar, Küresel Güney ülkeleri genelinde ciddi etkiler yaratacaktır. En yüksek gümrük vergileri, Kamboçya ve Sri Lanka gibi Güney ve Güneydoğu Asya’daki düşük gelirli gelişmekte olan ülkeleri hedef alıyor.

4. Trump’ın gümrük vergileri yalnızca mal ithalatına uygulanıyor, hizmetleri ise kapsamıyor. ABD, Avrupa Birliği (AB) ülkeleriyle mal ticaretinde açık verdiği için bu ürünlere %20 oranında gümrük vergisi getirdi. Ancak hizmetlere (ki bu, küresel ticaretin yaklaşık %20’sini oluşturmaktadır) yönelik herhangi bir önlem alınmadı. AB, ABD karşısında mal ticaretinde fazla verirken, hizmetler alanında (bankacılık, sigorta, profesyonel hizmetler, yazılım, dijital iletişim vb.) ciddi bir açık veriyor. Hizmetler de hesaba katılmış olsaydı, ABD’nin AB ile olan ticaret açığı neredeyse tamamen ortadan kalkacaktı.

5. ABD ile mal ticaretinde açık veren ülkeler de dahil olmak üzere, tüm ülkeler %10 oranında gümrük vergisine tabi tutuluyor. Bu durum, ABD ile hiç ticaret yapmayan ya da kalıcı nüfusu olmayan bölgeler (örneğin Diego Garcia, Antarktika) için bile geçerli. Örneğin, Birleşik Krallık’a uygulanan gümrük vergisi %10. Oysa Birleşik Krallık’ın ABD ile mal ticareti neredeyse dengede (58 milyar dolara karşılık 56 milyar dolar). Buna rağmen, Birleşik Krallık en büyük ticaret ortağı olan ABD’ye yaptığı mal ihracatında oluşacak kayıptan olumsuz etkilenecek. Trump’ın mallar için uyguladığı tarife formülü Birleşik Krallık için de uygulanmış olsaydı, bu ülkeden yapılan ithalata vergi konulmaması gerekirdi. Öte yandan, hizmet ticareti de hesaba katılsaydı, Birleşik Krallık’tan yapılan ithalata uygulanacak gümrük vergisi oranı %20’ye çıkacaktı! Morgan Stanley’e göre, bu yeni tarife rejimi Birleşik Krallık’ın büyümesini 0,6 puan düşürebilir (ki ülkenin büyüme oranı zaten neredeyse sıfır düzeyinde).

6. Gümrük vergileri fiyatları ciddi biçimde artıracaktır. Yerli üretimi fiziksel olarak mümkün olmayan temel gıda ve zorunlu tüketim mallarındaki maliyet artışının faturasını en çok ABD’li tüketiciler ödeyecek; bu durumdan da en fazla düşük gelirli hane halkları etkilenecektir. Amerikan sanayii, ara malı, makine ve ekipman gibi kritik girdilerin artan maliyetleriyle başa çıkmakta zorlanacak; yabancı rekabetin azalmasından sağlanabilecek marjinal faydalar ise bu etkilerin yanında önemsiz kalacaktır.

7. Bir diğer örnek: Çin'e uygulanacak %54'lük gümrük vergisi, ithalatın 507 milyar dolar azalmasına yol açabilir – ki Çin’in ABD’ye toplam ihracatı zaten yalnızca 510 milyar dolar civarındadır. Trump’ın Çin’e yönelik tarifeleri, ABD’nin toplam ithalatını yaklaşık %20 oranında azaltacaktır. Bu durum, pandemi dönemindekine benzer bir “arz şoku” yaratarak ABD ekonomisinde resesyona ve/veya enflasyona yol açacaktır.

8. Diğer ülkelerin misilleme yapması, ABD’nin ihracatında bir düşüşe yol açacaktır. 1930’larda Smoot-Hawley gümrük tarifelerinin yürürlüğe girmesinin ardından gelen misillemeler, ABD’nin ihracatının %33 oranında azalmasına ve uluslararası ticaretin “Kindleberger Sarmalı” [*] adı verilen bir çöküş döngüsüne girmesine neden olmuştu. Bu sarmal şöyle işliyordu: Gümrük tarifeleri ticareti daraltıyor, misillemeler bu daralmayı daha da derinleştiriyordu; ardından yeni misillemeler geliyor, önce üretimde birincil etkiler, sonra ikincil etkiler ortaya çıkıyordu. Yeni gümrük vergileri ve karşı önlemlerle döngü devam ederken, küresel ticaret hacmi Ocak 1929’daki 3 milyar dolardan Mart 1933’te 1 milyar dolara kadar geriledi.

Grafik 2: Kindleberger Sarmalı

9. Gümrük vergilerine dayalı bir ticaret savaşı, ABD ekonomisini Smoot-Hawley dönemine kıyasla çok daha sert vuracaktır; çünkü ticaretin GSYİH içindeki payı, 1929’a göre üç kat artmış durumda. 2024’te bu oran GSYİH’nin %75’ine kadar çıkarken, 1929’da yalnızca yaklaşık %6 düzeyindeydi.

10. Bu gümrük vergileri kısa sürede kaldırılmazsa, ABD'nin reel GSYİH'si bu yıl 1,5-2 puan düşebilir, enflasyon ise %5'e yaklaşabilir (UBS’in tahmini).

11. Gümrük tarifelerinin dış ticaret büyümesini yavaşlatması, uluslararası sermaye akışlarında düşüşe yol açacak; bu da küresel ölçekte yatırımları ve ekonomik büyümeyi zayıflatacaktır.

[*] "Kindleberger Sarmalı", ekonomide ticaret savaşlarının küresel ticareti nasıl çöküşe sürüklediğini açıklayan bir teoridir. (k.ü.)

Kaynak: “Trump’s tariffs – some facts and consequences (from various sources)”, Michael Roberts Blog – blogging from a Marxist economist